این روزها که جهان درگیر شیوع ویروس کرونا شده و بهترین راه حل‌های پزشکی مدرن در قرن بیست و یکم و سال ۲۰۲۰ که قرار بود عصر ماشین‌های پرنده و سکونت در کرات دیگر باشد، در حد ماندن در خانه و دست شستن است، شاید وقتش باشد که کمی بیشتر به دانش‌های انسانی چون جامعه شناسی، فلسفه و تاریخ بپردازیم.

واقعیت آن است که این علوم از مدت‌ها پیش زنگ خطر طمع ورزی ، تخریب محیط زیست و غارت منابع کره زمین را به صدا درآورده بودند و در این زمینه هشدار می‌دادند اما در جهانی تکنیک زده و چشم دوخته بر ارقام رشد اقتصادی، این‌ها اصوات مزاحمی بودند که باید ساکت می‌شدند. جای تعجب نداشت وقتی که رئیس جمهوری راستگرای جدید برزیل به قدرت رسید اولین اقدامش قطع بودجه‌های علوم انسانی در دانشگاه‌های این کشور بود و پس از آن صدور فرمان بهره‌برداری از منابع جنگل‌های استوایی. حال بخش کوچکی از پیامدهای صدماتی که به کره زمین وارد آورده‌ایم آشکار شده و بشریت را به زانو درآورده است.

جای آن دارد که از این پس هزینه‌های محیط زیستی، انسانی و اجتماعی اقدامات خودمان را جدی بگیریم و فقط به صرفه‌های اقتصادی فکر نکنیم. اما در این شرایط چه کارهای مفیدی را می‌توان به‌عنوان مسئولیت‌های یک عالم علوم اجتماعی انجام داد؟

نخستین کار به نظرم نجات ذهن و روان جامعه از دست اخبار جعلی است. با آنکه شبکه‌های اجتماعی مزایای زیادی چون تسهیل روابط اجتماعی را به همراه آورده‌اند اما جنبه‌های منفی را نیز به همراه خود دارند که بخشی از آن اطلاعات نادرست و خبرهای کذب است که در شرایط بحرانی مانند این روزها سبب ترس و آشفتگی بی‌دلیل جامعه می‌شود و ممکن است عواقبی چون هجوم به فروشگاه‌ها، مراکز خرید و داروخانه‌ها را به همراه داشته باشد. باید خبرگان رسانه‌ای به مردم سواد رسانه‌ای را آموزش دهند، اینکه هر خبری را باور نکنند و اخبار را از منابع اصلی و درست آن پیگیری کنند و هر چیزی را در شبکه‌ها برای دوستان و آشنایان ارسال نکنند.

دومین کار مهم این است که به بازنگری سیاست‌ها و برنامه‌های مختلف بپردازیم و ببینیم که در مواجهه با شرایط جدید و بحرانی که در پیش داریم چه باید کرد؟ مثلاً بحث‌هایی جدی شروع شده درباره تغییر شکل شهرها و سیاست‌های شهرسازی تا بتوان تاب‌آوری جامعه را افزایش داد.

نکته سوم هم اهمیت مشارکت مردم در سیاست‌ها و برنامه‌های مختلف از جمله مدیریت بحران است. باید به سیاستمداران آموخت و هشدار داد که بدون همکاری و همراهی مردم، اجرای بسیاری از برنامه‌ها در دنیای پیچیده امروز غیرممکن است و مردم زمانی مشارکت می‌کنند که در مسئولیت‌ها و منابع قدرت شریک باشند.

حسین ایمانی جاجرمی-عضو هیأت علمی دانشگاه تهران