حمید نیرومند 

مقدمه

هویت در هر جامعه، نشان فرهنگ آن جامعه است و فضاهایی همساز با هویت شهری موجب آرامش٬ امنیــت و مشارکت شهروندان می شود. فضاهای شهری، محل تعاملات اجتماعی است و این تعاملات درمکان هایی دیده می شود که برای شهروندان حس امنیت و تعلق را فراهم نمایند. وجود المان های شاخص علاوه بر زیبایی٬ کیفیت فضا را ارتقا می دهد و این کیفیت است که بر ذهن انسان نقش می بندد و بر حس مکان و خاطرات جمعی شهروندان تاثیر می گذارد. لذا طراحان شهری باید در فضاهای شهری، المان هایی را در نظر بگیرند که سبب انتقال هویت شهری در اذهان شود که به رضایتمندی شهروندان و بهبود کیفیت محیط شهری کمک کند.

قابلیت زندگی، هویت، اصالت و فرصت های شهری از خصوصیات مثبت محیط شهری است که باید در خدمت فرد، شهروند و واحدهای کوچک اجتماعی قرار گیرد. ساختار شهر بایستی به طور مستقیم از طریق نهادها و به طور نمادی از طریق فضاهای عمومی اش دعوت کننده و مشوق حیات عمومی باشد. فضای عمومی شهر برخلاف فضاهای محله ای، باید به روی تمامی اعضای جامعه باز باشد. فضای عمومی شهر محل تعامل و معاشرت گروه های مختلف مردم می باشد. کسی نباید از این فضا طرد شود مگر آنکه توازن حیات ان را مورد تهدید قرار دهد. هدف اصلی المان ها، ارتقای کیفیت و ایجاد سرزندگی فضاهای شهری و زیبایی و شادابی است. از آنجایی که طراحان شهری نقش مهمی درایجاد و مکان یابی فضاها و نمادها دارند لذا درایجاد فضاهای شهری متناسب با محیط شهری نیازمند شناخت کافی از هویت شهری ورفتارشناسی انسان هستند تا با بهره گیری از این موارد بتوانند فضای شهری مناسبی برای تعاملات اجتماعی و زندگی جمعی شهری، در نظر بگیرند تا هدف ارتقاء کیفیت زندگی شهری تامین گردد و همچنین با وجود المان مناسب، شهر متمایز از دیگر شهرها گردیده و به مکان جاذب جمعیت و گردشگران تبدیل شود.

هویت شهری یکی از نیازها و ضرورت های اجتماع انسانی، احساس امنیت و حس تعلق است. دراین راستا هویت و عناصر هویتی در زندگی انسان موجب آرامش و ایجاد اعتماد به نفس همراه با احساس امنیت می شود.

به طورکلی، هویت شهری در چارچوب فرهنگ شهری که برخاسته از رفتارهای اجتماعی در دوران تاریخی و روند رویدادهای اجتماعی و سیاسی و اقتصادی یک شهر و یا کشوراست، ایجاد می شود و یک محیط شهری با فرهنگ خود یک هویت شهری می سازد به نحوی که فرهنگ های متفاوتی در یک جامعه و یا محیط شهری وجود دارد هویت های شهری متفاوتی نیزممکن است در یک جامعه و محیط شهری باشد.

با توجه به اهمیت استفاده از المان های شهری در فضا های عمومی، در اغلب شهرهای ایران تعبیه و ساخت المان های شهری دارای سابقه طولانی است. بدون تردید این موضوع بر پایه شناخت مدیریت شهری از اهمیت موضوع و استفاده از مشاوران و مجریان توان مند در این عرصه است. المان های مختلفی طی دهه های گذشته در شهرهای مختلف ایران طراحی و ساخته شده است که بسیاری از المان های دوران پهلوی اول و دوم و برخی از المان های دوران معاصر شهرت جهانی یافته اند. گذشته از تعدد محدود این المان ها در کشورمان، جامعیت برخی از آنها مثل برج آزادی تهران غرور آفرین است. اما علی رغم مشاهده اثربخشی المان های موفق کشور در دهه های نه چندان دور، در بسیاری دیگر از شهر های تاریخی کشورمان، عدم آگاهی مدیریت شهری و نیز عدم استفاده از مشاورین مجرب، موجب طراحی ناموفق و نامطلوب چندین المان گردیده است که در این مقاله تلاش گردیده است تا ضمن معرفی مشخصات و الزامات المان های شهری، توجه مدیریت شهری بیش از پیش به ضرورت طراحی مناسب المان های شهری جلب شود.

تأملی در رابطه ی معماری و مجسمه سازی

شناخت کلیتی از روابط، شباهت ها و تفاوت های میان این دو، موضوعی است که در این گفتار سعی شده است بدان پرداخته شود. به ظاهر ساخت مجسمه قدمتی بیش از معماری دارد. یک دلیل آن را می توان سهولت ساخت مجسمه نسبت به معماری دانست؛ اما احتمالا دلیل عمده آن سادگی بیش از حد درک انسان های اولیه از مفهوم فضا بوده که آنان را از دریافت و در نهایت خلق معماری باز می داشته است.

مجسمه در خدمت ارائه فضایی زیباتر و خوشایندتر البته منطبق با معیارهای زیبا شناختی آن روز قرار می گیرد و خود به تنهایی حائز اهمیتی جداگانه نیست. در حقیقت تعریف فضا به کمک این عناصر تزییناتی انجام می شود.  البته در اینجا تفکیکی میان معماری غرب و شرق به طور اعم لازم است. در دوره امپراتوری روم می بینیم که مجسمه سازی به عنوان هنری ارزشمند شناخته می شود و مورد احترام است. معماری مشابه ماشینی است که در آن زندگی روزمره ما رخ می دهد. دیگر حتی به تزیینات هم نیازی ندارد و مجسمه تنها بیانی کاملا مشخص از درک هنرمند مجسمه ساز درباره موضوعی است یا حتی از این هم فراتر می رود و تنها بیانگر احساس وی در یک لحظه است. دیگر مجسمه محتاج واسطه ای به نام معماری نیست تا تاثیر خود را بر مخاطب بگذارد. هر گاه این دو با یکدیگر برخورد دارند، تقابل آنان کاملا محترمانه است. این دو همدیگر را کامل می کند بدون آن که به یکدیگر وابسته باشند.

المان ها و هویت شهری

 المان هویت واحدی است که شخص می تواند به وسیله آن یک مکان را به عنـوان مکانـی متمایز از سایر مکان ها شناخته و بازشنـاسایـی کند. به دلیل قرار گرفتن این نشـانه ها چنانچه برپایه تاریخ، فـرهنگ، آداب و رسوم طراحی و ساخته شوند، بیانگر هـویت شهـر هستند. نشانه ها والمان های شهری در زندگی روزمره افراد نقش مهمی ایفا می کنند و به بیان هویت یک شهر می پردازند و چون به دفعات درطول یک زمان طولانی دراذهان تکرار می شوند، ازاین رو، خود را در ذهن انسان تثبیت می کنند.

در مورد استفاده نشانه ها و نمادها در شهر باید به این نکته مهم توجه داشت که یک طرف هر نماد، تعبیر مردم است. درواقع پیچیدگی معنای محیط در این است که معانی نمادین محیط، تنها به کیفیت کالبدی آن بستگی ندارد این معانی به عوامل دیگری نیز وابسته هستند که از مهم ترین انها می توان به افراد بهره بردار و فعالیت هایی که در محیط انجام می شود اشاره کرد. از این رو نمادها و المان های شهری و عناصر شاخص از جمله بناها و عوامل مهم در طراحی معماری و طراحی شهری محسوب می شوند، که علاوه بر بازگو کردن ویژگی های هر شهر، تاثیر مهمی درنحوه برخورد و تعاملات شهروندان را با یکدیگر و محیط شهری دارند. نمادهای مختلف در مناطق مختلف دارای معانی متفاوتی می باشند که قبل از طراحی هر نمادی، طراح باید ویژگی های نمادین و هویتی آن منطقه را شناخته و برآن اساس طراحی کند.

به طور خلاصه المان یا نماد شهری، ترکیبی است پیکره وار که در ساخت آن از ویژگی های درونی احجام و اشکال هندسی، صفحات قائم یا منحنی، اجزای سازه ای و یا به طور کلی هر آنچه که جنبه ی تزئینی وساختمانی داشته باشد به صورت یک کلیت یکپارچه وتلفیقی ازموارد فوق استفاده شود. این ترکیب دارای یک نظام هندسی، تعادلی پایدار و زیباست به گونه ای که پس از خودنمایی درسطح شهر، افراد را به گونه ای جذب خود می نماید و ذهنشان را درگیر می کند و تا مدت ها درآن منطقه از شهر به صورت نمادین وسمبلیک، مشخصه ای برای شناخت شهر درمنطقه ی مورد نظر شمرده می گردد. هم خوانی این طرح با هویت شهروندان و محیط های شهری از اهمیت خاصی برخوردار است. چراکه همین هم خوانی است که ارتباط بین طرح و محیط را برقرار می سازد و همین نکته موجب سیما و منظر شهری مطلوبی از دید ناظر می شود.

تاثیر هویت بخشی المان ها در طراحی شهری در واقع این هویت است که از طراحی المان شهری رمز گشایی می کند و آنها را برای درک و خوانایی بهتر قابل پذیرش می کند. همین خاطرات جمعی و فردی ناشی از هویتی که در طراحی المان های شهری ایجاد می شود، به نسل های بعدی منتقل می گردد و در واقع کمک شایانی به حفظ هویت شهروندان، که خود نقش به سزایی در حفظ هویت شهری نیز دارند، می کند.

همانطور که می دانیم یکی از اهداف طراحی شهری کنترل رفتارهای شهروندان به صورت غیر مستقیم است برای نیل به این هدف، طراحان شهری می توانند از راه همین نمادها با مردم ارتباط برقرار کنند با استفاده از این امکان، طراحان قادر خواهند بود به یکی از اهداف طراحی شهری یعنی اثر گذاری غیر مستقیم بررفتارهای مردم نزدیک شوند. در صورت بی توجهی طراح به ذائقه و سلیقه شهروندان، نماد طراحی شده تبدیل به یک نماد خاصی می شود که صرفا متخصصان و خود طراحان آن را درک کرده و استفاده کننده اصلی یعنی شهروندان بهره ای ازدرک آن نمی برند و المان، تاثیر هویت بخشی خود را از دست می دهد. از این رو نمادها والمان های شهری و عناصر شاخص ازعوامل مهم در طراحی معماری و طراحی شهری محسوب می شوند که علاوه بر بازگوکردن ویژگی های هر شهر، تاثیر مهمی درنحوه برخورد و تعاملات شهروندان با یکدیگر و محیط شهری دارد.

المان های شهری، بیان خاصی از کیفیت های معماری هستند و منظوری از حس طراح را می رسانند که مفاهیمی در خود پنهان کرده اند و هر کس بر اساس ذهنیت خود با آن ارتباط برقرار می کند یا برعکس به مقابله با آن برمی آید. پس به طور کلی کارکرد های المان های شهری را به صورت زیر می توان بیان کرد:

• کمک به ارتقای کیفیت بصری محیط زندگی
• تقویت دهنده ی مکان و زمان ارتباطات اجتماعی و کلامی میان انسان ها
• تداعی کننده اصول، ارزش ها و عرف جامعه
• بازگوکننده جنبه های تاریخی یا فرهنگی و اجتماعی یک منطقه یا شهر
• کمک به تنوع و غنای شهری
• ارتقاء سطح دلبستگی افراد به فضاها و محیط های شهری
• ایجاد حس جهت یابی و موقعیت یابی
• ایجاد سرزندگی و نشاط در قرارگاه های رفتاری و جذب مردم به آنجا
• متمایز ساختن شهرها از یکدیگر
• کمک به جذب گردشگران وافزایش درآمد حاصل از آن

تفاوت المان و مجسمه

المان یک ترکیب معمارانه است چرا که در آن از هندسه و ویژگی های درونی اشکال و احجام استفاده می شود و موجب درگیری ذهن برای درک مفهوم آن می گردد. نگاهی که ذهن انسان را به عنوان یک موجود متفکر درگیر خود می کند، فکر و اندیشه و تامل انسان را در برخورد با خود می طلبد، در حرکت انسان مکث و تامل ایجاد می کند و در آن باقی می ماند. المان ها چه به لحاظ فرم، آرایه های به کار رفته و حتی چه به لحاظ مصالح، رنگ و تزئینات معمارانه، می توانند سرشار از تنوع و زیبایی باشند.

مجسمه پیکره ایست تراشیده شده از سنگ یا یک نوع از مصالح خاص که معمولا تنوع خاصی ندارد و کالبدی یکنواخت است. در برخی موارد طراحان شهری ناگزیرند برای هویت بخشی و تاکید بر ارزش و تاثیر گذاری نام آوران محله یا منطقه ای از شهر، از ظرفیت هنر مجسمه سازی استفاده کنند. بدیهی است این شخصیت را نمی توان با خط و صفحه نشان داد! اما در اکثر موارد برای نشان دادن مفاهیم، موضوعات و به ویژه آنچه که اصولا شکل خاصی ندارد و صرفا مفهومی را بیان می کند، استفاده از آرایه ها و المان ها ضروری است.  به طور خلاصه می توان گفت: تفاوت اصلی مجسمه با المان در نگاه انتزاعی و غیر مستقیم المان ها به موضوعات هویتی و فرهنگی است.

انواع المان:

• المان نمایشی:

 المان های نمایشی همانگونه که از اسمشان بر می آید صرفا جنبه ی نمایشی، هنری و زیبایی دارند. اصولا مفهوم خاصی را بیان نمی کنند و هدف القاء مطلب یا انتقال پیام به بیننده را ندارند. المان های نمایشی ترکیباتی هستند انتزاعی از برخورد توده ها، احجام، اجزاء سازه ای و صفحات که تنها به لحاظ ویژگی های زیبایی شناسانه و تعادل بصری و هنری می توانند با گروهی خاص از انسان ها ارتباط برقرار کنند. این خاص بودن مخاطب از ویژگی های منحصر به فرد یک المان نمایشی می باشد یعنی در هر مخاطبی احساس تعلق و تامل را بوجود نمی آورند. مخاطب این المان ها  بیشتر درگیر مسائل هنری اند و تعادل ها و نظام های هندسی را می شناسند و در مورد سبک های هنری و هنر مفهومی و انتزاعی مطالعه دارند. اینگونه المان ها در سطح شهر ها کمتر دیده می شوند و مکان استقرار آنها نیز طبعا گالری های هنری، نمایشگاه های آثار هنری و به طور کلی مکان هایی است که مخاطب خاص خود را پیدا کنند.

• المان بیانی:

همانطور که از نام آن پیداست هدف طراح از خلق این المان بیان مطلب خاصی می باشد. به عبارت دیگر قطعا مفهومی در پس آن نهفته است و طراح اثر، رسالتی را در انتقال پیامی خاص دنبال می کند. حال این موضوع می تواند ثبت واقعه ای خاص در مکان مورد نظر باشد و یا مفهومی خاص را با توجه به نام و ویژگی های منطقه به بیننده القا کند. ویژگی بسیار مهم المان های بیانی در عام گرایی آنهاست این نوع المان باید بتواند با مخاطب عام و عادی که از هنر سررشته ی چندانی ندارد نیز ارتباط برقرار کند و لذا دقت نظر طراح در خوانایی و شیوایی بیان مطلب در عین انتزاعی بودن فرم ها و استفاده از آرایه های معمارانه از اهمیت والایی برخوردار است. مکان قرار گیری این نوع المان ها طبعا برای برقراری ارتباط بیشتر با مخاطبین وسیع تر در جامعه در سطح شهر و به ویژه در میادین شهری است. معمولا المان مورد نظر با نام میدان یا منطقه ی شهری مورد نظر ارتباط دارد.

• المان عملکردی:

ن این نوع از المان تا حدی از تعاریف فوق فاصله می گیرد چرا که عنصر عملکرد، محدودیت هایی به لحاظ قوانین فرمی ایجاد خواهد نمود و در این مرحله خلق فضا با استفاده از همان آرایه ها و عناصر بصری را مشاهده خواهیم کرد. فضایی که انسان ولو برای مدتی درون آن و یا در اطراف آن استقرار می یابد و از آن عملکرد استفاده می نماید لذا لازم است اصول و قوانین زیستی انسان و استانداردهای طراحی محیط زیست در آن رعایت شود. طراحی چنین فضاهایی نیاز به مطالعات و تحقیقات وسیع و همچنین یک برنامه ی فیزیکی مدون دارد. به عبارت دیگر برای طراحی اینگونه فضاها، طراح ملزم به داشتن اطلاعاتی در رابطه با نیازهای مخاطب می باشد. ویژگی دیگر اینگونه المان ها در تعداد بیشتر آنها در سطح شهر ها می باشد. چرا که عنصر عملکرد ایجاب می کند در هر مکانی که نیاز به موضوع مورد نظر باشد، نمونه ای از آن مشاهده شود. به طور مثال ایستگاه های اتوبوس، مترو، کیوسک های تلفن، دکه های روزنامه فروشی، سردرها و مکان های خدمات و اطلاع رسانی در سطح شهر ها و همچنین انواع چراغ ها و تاسیسات خاص شهری در صورتی که موارد فوق دارای طراحی قوی، منحصر به فرد شاخص و با استفاده از اجزاء و نظام های هندسی و بصری که پیشتر ذکر آن رفت توسط متخصصین و هنرمندان ساخته شوند و ویژگی های بصری و هنری باز هم اولین عامل در بازشناسی یک اثر ماندگار است.

المان ها می توانند به صورت تلفیقی از دو یا حتی هر سه نوع شکل موجود باشند یعنی المانی جنبه ی نمایشی بیانی، یا بیانی، عملکردی یا نمایشی، عملکردی  باشند. برخی المان ها نیز وجود دارد که هر سه نوع این مفاهیم در آنها به چشم می خورد.

ارزش ها در طراحی المان های شهری را می توان به چهار شکل معرفی کرد:

• آن چه را که مردم می بینند

یعنی توانایی درک واقعیت ازمحیط اطراف به گونه ای که صرفاَ بعضی مفاهیم عمومی مانند وجود تناسبات زیبا، ترکیبات حجمی مناسب و ترکیب های رنگی متعادل و…رادرک نماید و احساس لذت را از یک اثر هنرمندانه داشته باشد.

• آن چه را که مردم می ستایند

که به معنی قدرت ستایش، فهم و استفاده از محیط شهری است. در حال حاضر برج آزادی تهران از چنین کارکردی برخوردار است.

• آن چه را که مردم می توانند استفاده کنند

به معنی وجود و دسترسی واقعی به فضاهای شهری طی فعالیت های روزانه است. در این خصوص طراحی فضاهای شهری می تواند مد نظر قرار گیرد که با کمک المان های شهری به شکلی هدفمند، ارتباطات روزمره بین مردم را بهتر و مؤثرتر برقرار سازد.

• آن چه را که مردم به خاطر می آورند

منظور یادآوری تجارب خاطرات خوب یا سخت است و قصد دارد ارزش های ماندگار را که عموماَ به صورت انتزاعی هستند، در اذهان عمومی با هدف یادآوری وقایع گذشته حفظ نماید.

به نظر می رسد بیشترین کاربرد المان های شهری با مفاهیم ذکر شده و در قالب های ذیل قابل دسته بندی باشد: 

الف: تداعی شخصیت های علمی و فرهنگی، ویژگی های شخصیتی اسطوره ها

ب : تداعی مفاهیم و ارزش های فرهنگی مانند دیانت، شجاعت، حجاب

ج: تداعی اصالت های ملی و بومی از فرهنگ گذشته یک کشور یا منطقه

 د: تداعی ویژگی های شاخص جغرافیایی مانند معرفی نوع پوشش گیاهی یک منطقه، رودخانه، کوه، غار و …

• مکان یابی المان ها و نشانه های شهری

محل قرارگیری نشانه یکی از عوامل مهم تعیین میزان تاثیرگذاری و تثبیت آن در ذهن بیننده است واگر نشانه ای در مکان مناسب برای مثال در نقطه ای از شهر که مکان بروز برخی اتفاقات است، قرار گیرد، بر قدرت وثبات آن افزوده می شود و بالعکس اگر در خارج از نقاط حساس شهر قرارداشته باشد، ممکن است سبب گمراهی شود. میادین اثرگذارترین فضاهای شهری در ذهنیت شهروندان هستند. معمولا ساکنان شهر، مناطق مختلف شهر را توسط میادین آن ازهم بازمی شناسند و ساده ترین راه دادن نشانی را، راهنمایی از طریق میادین به عنوان نقاط شاخص شهری می دانند.

• الزامات طراحی شهری در المان های شهری

 از اصلی ترین محورهایی که در طراحی المان های یک شهر باید رعایت شود می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• سرزندگی: یعنی تا چه اندازه عناصر و المان ها نیازهای بیولوژیکی و توانایی های انسانی را در آن محیط رشد داده، شکوفا کرده و محیطی مناسب ایجاد می کند.
• قابل شناسایی: یعنی از نظر ذهنی به وضوح قابل شناخت و شناسایی باشد و ساکنین، آن را درزمان و مکان به تجسم در آورند و باارزش ها و مفاهیم جامعه نیز مرتبط باشد.
• کارایی: یعنی طرح مورد نظر نسبت به ارائه اهداف و مفاهیمی که در پس آن قرار دارد از جامعیت کافی برخوردار باشد.
• زیبایی: المان طراحی شده باید علاوه بر کارایی از زیبایی بصری لازم نیز برخوردار باشد.
• تناسب: یعنی این که شکل و اندازه المان ها با الگو و فرم ذهنی افراد نسبت به آن منطبق باشد.
• دسترسی: یعنی دسترسی حداکثری افراد، خدمات، اطلاعات و اماکنی که به نحوی با آن مرتبط هستند مقدور باشد.
• شفافیت و خوانایی: یعنی المان طراحی شده از وضوح کافی برخوردار بوده و ارتباط صریحی با مفاهیم و ارزش های غیرفضایی برقرار نماید.
• صرفه اقتصادی: یعنی طراحی و ساخت المان مورد نظر از توجیه اقتصادی لازم برخوردار باشد.
• رعایت مقیاس: اگر المانی کوچک در منطقه ای وسیع قرار گیرد اثرگذاری کمتری داشته و چنانچه بسیار بزرگتر از مقیاس مناسب در منطقه قرار گیرد، ممکن است مکان را بی روح کند و به یک عامل ضعف در ان مکان تبدیل شود.

• المان های برجسته ایران

از المان های تاثیرگذار، معروف و مردم پسند دهه های اخیر کشورمان می توان برج آزادی تهران، بنای حافظیه شیراز، بنای آرامگاه ابن سینای همدان را برشمرد. این المان های موفق با طراحی خردمندانه و دقیق و با در نظر گرفتن تمام جنبه های فنی و هنری و نیز با تدبیر مدیران لایق شهری طراحی و ساخته شده و سال های سال موجب فخر ایران زمین خواهند بود.

برج آزادی تهران

برج آزادی یکی از نمادهای شهر تهران است که در سال ۱۳۴۹ خورشیدی به دست معمار ایرانی، حسین امانت با نام برج شهیاد آریامهر، در میانه میدانی به نام میدان شهیاد (آزادی) طراحی و ساخته شد. این برج، پس از انقلاب ۱۳۵۷ به نام «برج آزادی» معروف گردیده‌است.

برج آزادی در ایران، نمونه‌ای از نماد و نشانه‌های شهری است که معماری شاخص آن، تلفیق طاق‌های معماری پیش از اسلام (دوره هخامنشیان و ساسانیان) و بعد از اسلام و تبدیل آن به نمادی زیبا به لحاظ معماری است. در این طرح، معمار حتی به جزئیات اجرای بنا و نحوه چیدمان سنگ‌های نما دقت وافری مبذول داشته تا در نهایت جزء جزء اجزا به کل واحدی بدل گردند.

حافظیه شیراز

در سال ۱۳۱۴ ه. ش سرهنگ علی ریاضی (رئیس فرهنگ فارس) با همیاری علی اصغر حکمت و نظارت علی سامی، با طراحی آندره گدار فرانسوی و با الهام گیری از عناصر معماری عهد کریم خان زند، به بازسازی بنای حافظیه اقدام نمودند.

در سال ۱۳۸۶ اولین مرمت جدی و بازسازی، تمیزکردن سطح مسی روی گنبد، مرمت بخش‌های خراب ساختمانهای اطراف و همچنین متصل کردن مقبره‌ها و باغ‌های اطراف به مجموعه انجام شد. آرامگاه حافظ در مقابل یکی از شلوغ‌ترین و پررفت‌وآمدترین خیابان‌های شیراز قرار گرفته و نمای آرامگاه از خیابان مذکور غیرقابل مشاهده‌است. این خیابان نماد اسارت در جهان صنعتی و مدرن است؛ چنان‌چه نمی‌توان از طریق آن، آرامگاه حافظ را که نماد افکار و اندیشه‌های عرفانی اوست، نظاره‌گربود.

بخش جنوبی آرامگاه نماد دنیای مادی و ظواهر فریبنده آن است. با نزدیک‌ترشدن به آرامگاه، انسان از بند هواهای نفسانی آزاد شده و بالارفتن از ایوان به منزله معراج عرفانی و سیر و سلوک در دنیای ملکوت است. به تدریج آرامگاه که نماد خورشید است، نمایان می‌شود و پایین‌آمدن از ایوان، نماد تعظیم در برابر این خورشید درخشان است. ایوان از ۲ ردیف پله‌کان تشکیل شده که هر ردیف شامل ۹ پله‌است. در ادبیات فارسی، ۹ عدد آسمان‌ها بوده و مقدس شمرده می‌شود.
بخش شمالی آرامگاه نماد دنیای ملکوت است؛ چراکه در این قسمت به آرامگاه می‌رسیم که نماد دست‌یابی به حقایق و رمزورازهای دنیا است. این بخش شامل ۸ درب ورودی و خروجی است؛ هم‌چنین آرامگاه نیز از ۸ ستون سنگی تشکیل یافته‌است. عدد ۸ نماد سده هشتم (سده‌ای که حافظ در آن می‌زیسته) و هشت درب بهشت است.
نمای بیرونی گنبد آرامگاه، نماد آسمان بوده و به شکل کلاه درویشان ترک است. گنبد از دورن با رنگ‌های مختلف عرفانی آراسته شده‌است؛ آبی فیروزه‌ای (نماد بهشت)، سرخ ارغوانی (نماد شراب ازلی)، سیاه و سفید (نماد شب و روز) و قهوه‌ای سوخته (نماد خاک) است.

آرامگاه ابن سینا همدان

بنای آرامگاه بوعلی سینا در زمان قاجاریه ساخته شد. این مقبره به دستور دختری به نام نگار، نوه فتحعلی شاه، بنا شد. در سال ۱۳۳۰ انجمن آثار ملی ایران به مناسبت هزارمین سالروز تولد ابوعلی سینا تصمیم بر ساخت آرامگاهی جدید گرفت. طرح ونقشه بنای فعلی توسط مهندس هوشنگ سیحون به سبک معماری قرنی که بوعلی سینا در آن می زیسته از روی قدیمی‌ترین بنای تاریخ دار اسلامی یعنی برج گنبد قابوس در شهر گنبد کاووس اقتباس شده است. کار ساخت بنای جدید آرامگاه در سال ۱۳۳۳ هجری شمسی به پایان رسید. محل آرامگاه جدید بوعلی منزل مسکونی و مقبره فردی بنام ابوسعید دخوک، دوست صمیمی بوعلی سینا بوده است که بقایای جسد بوعلی سینا هم به این مکان منتقل و دفن شد. در غرفه آثار بوعلی عکسی از جمجه بوعلی نیز در معرض دید گذاشته شده که هنگام جابجایی مقبره تهیه شده است.
مشخصات بنای آرامگاه تلفیقی از دو سبک معماری ایران باستان و ایران بعد از اسلام است. در طراحی این مجموعه از عناصری از هنرمعماری سنتی ایرانی استفاده شده است. عناصری مانند برج، الهام گرفته از برج گنبد قابوس، باغچه‌ها متاثر از باغهای ایرانی، آب نماها الهام گرفته از حوض خانه‌های سنتی و نمائی با روکار سنگهای حجیم و خشن خارا که با سنگ گرانیت کوهستان الوند آراسته شده و نمودار کاخ های باستانی ایرانیان است. درحال حاضر تالار جنوبی آرامگاه به عنوان موزه محل نگهداری سکه، سفال، برنز و سایر اشیاء کشف شده مربوط به هزاره‌های قبل از میلاد و دوران اسلامی اختصاص یافته و در تالار شمالی کتابخانه ای مشتمل بر ۸۰۰۰ جلد کتاب خطی و چاپی نفیس ایرانی و خارجی و غرفه هایی مربوط به آثار بو علی سینا و شعرا و نویسندگان همدانی نگهداری می شود. مکمل این بنا بوستانی به شکل نیم دایره با فضای سبز است و نیز تندیس ابوعلی سینا در حالی که کتابی در دست دارد در ضلع شرقی میدان نصب شده است.

نتیجه گیری

 عامل دلبستگی شهروندان به شهرها وسکونتگاه هایشان ویژگی های اقتصادی و جغرافیایی نیست بلکه هویت و زیبایی ها و کیفیت های بصری است و برای ایجاد چنین حسی مدیران و طراحان شهری باید در طراحی شهرها و نمادهای شهری ویژگی های اقلیمی، هویتی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی و… را مورد توجه قرار دهند و برای ایجاد تمایز شهرها و تقویت هویت مکانی علاوه بر ایجاد تمایز از طریق نمادها و المان های شهری، نشانه ای از هویت بومی آن مکان راهم در عناصر شهری مد نظر قرار دهند. فضاهای شهری با ترکیبی مناسب و زیبا از المان ها و نشانه های شهری شاخص که در راستای بستر طبیعی و فرهنگی- اجتماعی شهر عمل می نمایند؛ می توانند بازگوکننده مکانی سرزنده و خوانا و معنی دار برای ساکنین شهر و دیگران باشند. المان های شهری با الهام از ارزشهای فرهنگی- تاریخی، مکان یابی و مقیاس مناسب و با انتقال معانی و مفاهیم انتزاعی می توانند به نماد و سمبل شهر تبدیل شوند. با تبدیل شدن این نشانه ها به نماد، می توانند هویتی خاص برای شهر و ساکنین آن به وجودآورند. المان های شهری نمادهایی هستند که درعین بی جانی و بی روحی به فضاهای شهری جان وروح می بخشند و جنبه های تاریخی یا فرهنگی و اجتماعی را در خود می پرورانند و به دلیل فرم و عملکرد خاص خود زبان ناطق هویت شهر می باشند و به ثبت خاطرات و تعاملات در اذهان کمک می کنند. در واقع خاطرات جمعی و فردی ناشی از هویتی و معیار های فرهنگی، که از طراحی المان ها و نشانه های شهری ایجاد می شود به نسل های بعد منتقل شده و به حفظ و ماندگاری هویت شهروندان و غنای شهری که نقش موثری در حفظ هویت شهری دارد، کمک شایانی می کند. نمادهای مطلوب، علاوه بر بومی کردن فضای شهرها، تقویت احساس تعلق خاطر به محل سکونت و ترغیب شهروندان به مشارکت در اداره امور شهرشان، کمک شایانی به شناساندن شهر در سطح ملی و بین المللی نموده و به توسعه آن کمک می کند.

منابع و مآخذ

 بهزادفر.مصطفی، “هویت شهر نگاهی به هویت شهر تهران” ، تهران، موسسه نشرشهر، چاپ سوم    1391  

داوری نژاد. مسعود، مبهوت .محمدرضا،  “شناخت فضای شهری” ، تهران، انتشارات طحان،    1391

معین. محمد، “فرهنگ لغات فارسی معین” ، تهران، انتشارات امیر کبیر،   1391

حجت. عیسی،  “هویت انسان ساز، انسان هویت پرداز” ،  مجله هنرهای زیبا ،شماره ۲۴،   1394

موثقی، رامین، ایرملو، سحر، ” عناصر هویت فرهنگی در شهر” ، اولین همایش ملی شهر برتر، طرح برتر  ،سازمان عمران شهرداری همدان، ۱۳۹۵

امین زاده. بهناز، “ارزیابی زیبایی و هویت مکان” ، نشریه هویت شهر، شماره ۳،  ص۹ ،   1393

بحرینی. حسین، بلوکی. بهناز، تغابن . سوده ”  تحلیل مبانی نظری طراحی شهری معاصر” ،   تهران،  موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران،    1393

لینچ.کوین،   “سیمای شهر”،  ترجمه  :منوچهرمزینی، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران . ۱۳۶۱

توالیی .نوین،  ” شکل شهر منسجم”، تهران،  انتشارات امیر کبیر،  1391

مرتضایی. رضا، ” رهیافت هایی در طراحی مبلمان شهری ” ،  انتشارات سازمان شهرداری های کشور،  1391

بحرینی .حسین، ” فرایند طراحی شهری” ، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول،  1393

پاکزاد.جهانشاه، “مبانی نظری و فرایند طراحی شهری ” ،   تهران، انتشارات دانشگاه تهران،   1393