دکتر منوچهر صابر/ کارشناس رسانه

اگر چه تحلیل­ های مختلفی از زوایای گوناگون در خصوص وقایع و حوادث اخیر ارائه شده است،  اما به نظر می ­رسد از دیدگاه رسانه­ های دیجیتال، هنوز برگی از برگ­های مهم این کتاب، ناخوانده باقی مانده است؛ برگی از شرایط ناخواسته ۲ الی ۳ سال گذشته که هنوز ورق نخورده است. اعتراضات اخیر با اغتشاشات سال ۱۳۹۸ تفاوت­هایی دارد؛ اگر علت آن ناآرامی‌­ها در افزایش قیمت بنزین بود و ریشه اقتصادی داشت و طیفی از طبقه ضعیف شهری را در برمی ­گرفت، در وقایع چند روز گذشته، طیف وسیعی از معترضان، جوانان و نوجوانان دهه هفتادی و هشتادی بودند.

سوال مهمی که باید مورد مداقه قرار بگیرد این است که نوجوانان و جوانانی که تا قبل از این دغدغه درس و کنکور و شغل و …، داشته ­اند با چه انگیزه­ای به همه مسائل مهم زندگی خود پشت­ می­‌کنند و در کف خیایان به­ دنبال تخیل­های خود می­‌گردند. برای پاسخ به این سوال، باید چند قدم به عقب برگشت و شرایط موجود را به حال خود وانهاد. رویه­ ظاهری ماجرا، معترضان جوانی را نمایان­گر می­‌سازد که با تأثیرپذیری از شبکه­ های مجازی معاند به کف خیابان ریخته­اند. کم­رنگ­ شدن ارزش­ها، چالش­های هویتی، کم­رنگ شدن فرهنگ دینی، فقر سواد رسانه­‌ای، و…، گوشه ­ای از بحث‌­های کلانی است که در مورد علل این وقایع نام برده شده است؛ اما ناگفته پیدا است که اگر فقط به این رویه ظاهری بسنده کنیم به بی­راهه رفته‌­ایم، بنابراین شاید بهتر یاشد کمی عمیق­تر بنگریم.

تاثیرات روانی و روحی کرونا در اتفاقات و حوادث اخیر

وجود بیماری کرونا در سال ۱۳۹۸ برحضور جوانان و نوجوانان به ­ویژه دانش ­آموزان و دانشجویان در وقایع اخیر بی­ تأثیر نبوده است. حتما یادمان نرفته است که با آغاز همه­ گیری کرونا، دولت ناگزیر حضور در مراکز و نهادهای دولتی و خصوصی را به حداقل رساند و نیز مدارس و دانشگاه­ها کاملا تعطیل و به تدریج مجازی شدند، بنابراین خانواده‌­هایی که فرزند دانش ­آموز و دانشجو داشتند به یک دلیل مبرهن که آن هم تحصیل بود، مجبور شدند که تلفن همراه و یا اینترنت را در اختیار فرزندان خود قرار دهند. ناگفته نماند که تا قبل از این، در برخی از خانواده­ها، فرزندان اجازه استفاده از تلفن همراه را نداشتند یا اگر هم داشتند اینترنت به صورت خیلی کنترل­ شده‌­ای در اختیار آنان قرار می­‌گرفت. با ورود کودکان و نوجوانان به این فضای نا­آشنای مجازی جهت شرکت در کلاس درس، واقعه ­ای متداول و قانونی شد که تا قبل از این مردود شمرده می­شد. از یک سو دانش ­آموزان فارغ از فضای حضوری شناخته شده که بارها آن را تجربه کرده بودند به فضایی پا گذاشتند که تا قبل از این کمتر به سمت آن حرکت ­کرده بودند، و از سوی دیگر به جهت فراغت ایجاد شده از رفت­ وآمدهای معمول، دانش­آموزان بیش از گذشته در شبکه­‌های مجازی فعال شدند و در خصوص موضوعات مختلف ممنوعه تأثیر گرفتند و تولید محتوا کردند.

نکته قابل تأمل این است که تعدادی از این دانش ­آموزان و دانشجویان در شبکه­‌های مجازی وارد کسب و کار شدند و به دلیل شناخته شدن صفحه آنان، تبلیغات زیادی را در صفحه خود به نمایش گذاشتند؛ لذا از لحاظ مالی به استقلال رسیدند تا جایی که مشکلات اقتصادی افراد خانواده خود را نیز برطرف، و از این زاویه در تصمیم­گیرهای شخصی بیش­تر اتوریته پیدا کردند و بیش از پیش به سمت خودمختاری رفتند. حال این نوجوانان مستقل، با ساعات زیادی فراغت در مقابل دریایی پرتلاطم، طوفانی و ناشناخته قرار گرفتند که متاسفانه بدون هیچ تمهید و تدبیر عقلانی از سوی مسولان وقت، روز به ­روز دامنه آن فرا­تر شد.

دهه هشتادی ­ها و چالش­های فضای مجازی

کم­ کاری مسئولان و مدیران بخش فرهنگی و رسانه باعث شده است رسانه ­ها و شبکه ­های خارجی، با جذابیت بالا الگوهای مشابه و یکسانی را که برای همه جوامع تجویز می­ کنند، برای جامعه ما نیز به ­کار بگیرند. تأثیرپذیری از این الگوها، کاربران جوان را با ارزش­های سنتی و عرفی جامعه به ­شدت بیگانه می ­سازد، که اثرات و تبعات نامطلوب و جبران­ ناپذیری را به همراه خواهد داشت؛ حال کاملا مشهود است که سبک زندگی ایرانی تحت تأثیر سبک زندگی­ ای قرار گرفته است که از آن با عنوان سبک زندگی دیجیتالی یاد می ­شود. در واقع این شبکه ­ها نوع ادبیات، پوشش، سبک تغذیه، سبک فراغت، و تعاملات کاربران را دگرگون کرده است؛ خودابرازی و وجود  هویت­ های جعلی به ­خصوص در میان سلبریتی ­ها، الگوهای واقعی و ارزشی را به حاشیه برده است و الگوهای پوشالی را جایگزین کرده است.

بنابراین جوانان و نوجوانان سبک زندگی تخیل­شده فضای مجازی را نمی ­توانند در فضای مجازی پیدا کنند؛ چون طبعا همه چیز مجازی است و غیرواقعی، در نتیجه این تخیل را با خود به کف خیابان­ها می آورند؛ بدون این­که بدانند چیزی را دنبال می­ کنند که در خود غرب به دلیل تبعات شدید اجتماعی و روانی که با خود به­ همراه داشته، با چالش­های عمده ­ای روب­رو و شکست خورده است.

راهکارها وپیشنهادات

– آموزش‌های لازم در زمینه استفادۀ بهینه از شبکه‌های مجازی به­ منظور کاهش آسیب‌ها در حوزه هویت اجتماعی؛

– برنامه ­ریزی وزارت آموزش و پرورش برای فراغت دانش ­آموزان؛

– تصویب قوانین حاکم بر فضای مجازی برای صیانت از جوانان در شبکه­ های مجازی؛

– تالیف کتاب­های درسی به­ منظور ارتقای سطح سواد رسانه ­ای؛

– حمایت از کارهای شبکه ­ای خلاقانه و استخدام جوانان خلاق و نوآور از طریق برگزاری جشنواره­ های بصیرت ­افزایی جوانان؛

– به­روزرسانی و توانمندسازی شبکه ­های اجتماعی مجازی داخلی؛

– القای عقلانیت تاریخی در مقابل سطحی ­نگری متأثر از فضای مجازی.