بررسی وشناخت سیره معصومین (ع) به عنوان برگزیدگان خداوند و الگوهای شایسته برای پیروی مؤمنان، اهمیت بسیاری دارد. از آن میان، حیات و رفتار اجتماعی آنان به دلیل، اهمیت و نقش اموراجتماع بر رفتارهای جمعی و هدایت بخشی جوامع، از اهمیت بیشتری برخوردار است.
دراین مقاله نوشتار سیره اجتماعی حضرت فاطمه(ع) به طور کلی بررسی می شود که مجموعه سیره آن حضرت، بیان گر ویژگی های مکتب فاطمی است. در این نوشتار به مباحثی درباره سیره حضرت فاطمه (ع) ونقش و جایگاه آن، سیره خانوادگی، علمی، معیشتی وسیاسی آن حضرت، به اجمال پرداخته شده است.

سیره اجتماعی حضرت فاطمه(ع)

واژه «سیره» از ریشه «سیر» به معنای «نوع رفتن» و«حرکت کردن» وجمع آن «سیر» است. درمفردات آمده است : سیره، روش درچیزی وبه معنای سنت است؛ زیرا حرکت می کند وادامه می یابد.(۱) به اعتقاد اهل لغت نیز سیره بر نوع، هیئت و چگونگی دلالت می کند. بنابراین، سیره را می توان نوع وسبک رفتار وکردار ترجمه کرد که دراین صورت، برسبک رفتار شخص دلالت می کند.(۲)
دراین نوشتار منظور از سیره فاطمی، سبک ها و روش های رفتاری حضرت فاطمه (ع) است. آنچه درحیات اجتماعی مسلمانان بیشتر شایسته وراهگشاست، توجه به سیره اجتماعی حضرت فاطمه (ع) است که در هر زمان مورد نیاز نسل حاضر ونسل های آینده است.

راز نیاز به سیره فاطمی

رسول خدا (ص) درحدیث متواتر ثقلین فرمود:
من دوچیز گران بها برای شما [به جا] می گذارم؛ یکی قرآن و دیگری عترت واهل بیتم را. شما تا زمانی که به این دو تمسک کنید، گمراه نخواهید شد این دو از هم جدا نخواهند شد تا زمانی که درحوض کوثر برمن وارد شوند.(۳)
با توجه به این کلام پیامبر، حضرت فاطمه(ع) از زمره «ثقل اصغر» است وپیروی از سیره آن حضرت، انسان را به کمال و سعادت رهنمون می کند.
دراین نوشتار، ازمجموعه رفتارها وسبک رفتاری حضرت فاطمه زهرا (ع) درحوزه های مختلف، به مکتب فاطمی تعبیر می گردد.

سرآمد زنان دوسرا

سیره فاطمی، قابل دسترسی وپیروی برای همه انسان ها به ویژه زنان ودختران است. هیچ گونه تضاد وتناقضی با سیره نبوی وسیره دیگر ائمه اطهار ندارد. رسول اکرم(ص) در روایتی فرموده است: «ابنتی فاطمه، سیده نساء العالمین؛ دخترم فاطمه، سر آمد زنان دو عالم است.»(۴) این حدیث نبوی (ص) با آیه شریفه ای که خداوند در باره حضرت مریم فرموده : «واصطفاک علی نساء العالمین»، (۵) هیچ گونه منافقاتی ندارد؛ زیرا برتری حضرت مریم از یک جنبه خاص و نسبی است وبه دلیل خرق عادت وچگونگی تولد فرزندش بوده، ولی برتری حضرت فاطمه (ع) نسبی نیست ودرپرهیزکاری وفضایل انسانی است.(۶)

نقش حضرت فاطمه (ع) درارتقای جایگاه زن

پیش از بعثت ودر آستانه صدراسلام، اعراب، به خانواده و زنان، نگاه ابزاری و تحقیر آمیز داشتند. در جامعه آن روز، زن ازحقوق فردی واجتماعی برابر وعادلانه برخوردار نبود. او جزو دارایی پدر، شوهر یا پسرخود به شمار می رفت. وظیفه زن به دنیا آوردن فرزندان بسیار، به ویژه پسران جنگجو بود. همچنین، رفتارهای جاهلانه وتبعیض آمیز با دختران وزنان درمواردی به قتل آنان می انجامید.
حضور فعال زنان خانواده پیامبر به ویژه دختر گرامی شان، حضرت فاطمه (ع) در فعالیت های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی وفرهنگی در اوج تضاد با نگرش جاهلی به زنان وبا هدف ایجاد تحول وکرامت برای زنان و ارتقای جایگاه فردی واجتماعی آنان بود. در ادامه به برخی موارد که به موجب سیره حضرت فاطمه (ع) در جایگاه زنان تحول ایجاد کرد، اشاره می شود.

سیره خانوادگی حضرت فاطمه(ع)

خانواده به عنوان کوچک ترین واحد جامعه، نقش بسزایی در سالم سازی اجتماع دارد. در درون خانواده، انسان های مفید برای جامعه پرورش می یابند و موجب تحولات و پیشرفت های بزرگ اجتماعی می شوند. سیره خانوادگی حضرت زهرا(ع) را می توان از برخی جنبه ها بررسی کرد که عبارتند از:

همسرداری

سیره زهرای اطهر(ع) در زندگی مشترک، رعایت دقیق و ظریف حقوق همسرش بود.خانه محقر وگلین ایشان، جهانی از معنویت وعظمت الهی را دربرداشت ودرزندگی بی آلایش وبه دور از تشریفات وتجمل فاطمه زهرا(ع)، بسیاری از کارهای خانه خود را حضرت علی (ع) وفاطمه (ع) انجام می دادند. همچنین دو اصل مهم در همسرداری؛ یعنی مهربانی وگذشت وایثار، برزندگی خانوادگی آن حضرت حاکم بود. آن حضرت محیط خانه را چنان ساخته بود که آسایش علی (ع) وفرزندانش را فراهم می کرد، چنان که هرگاه رنج ها، غم ها و دشواری ها امیرمؤمنان (ع) فشار می آورد، به خانه می آمد، به امیدی که لحظاتی با زهرا(ع) سخن بگوید و دلش آرام گیرد. حضرت فاطمه (ع) درزندگی خانوادگی، همه جوانب و شئونات زندگی را رعایت می کرد وبه آن پای بند بود. ایشان خطاب به امام علی (ع) فرموده است : «ای اباالحسن! من از پروردگار خود شرم می کنم چیزی از تودرخواست کنم که توتوان وقدرت انجام دادن آن را نداری».(۷)

تربیت فرزندان

حضرت فاطمه زهرا(ع) با مدیریت درست وبه کار بستن ویژگی های تربیتی، فرزندانی را برای جامعه اسلامی تربیت کرد که هر یک منشأ آثار خیر ویپشرفت آموزه های الهی شدند وبه الگوهای عملی تبدیل گردیدند.
حضرت فاطمه (ع) به همسری مردی در آمده بود که مجاهدی کامل در راه خدا بود وبیشتر روزهای زندگی مشترک این دو بزرگوار، درشرایطی گذشت که علی (ع) درجبهه بود. در چنین شرایطی، فاطمه (ع) صاحب فرزندانی شد وبا داشتن فرزندان خردسال، وظیفه نگهداری و تربیت وآموزش آنها وبخشی از وظایف همسرش درخارج ازخانه را نیز به عهده گرفت. فاطمه زهرا(ع) درشرایطی عهده دار تربیت فرزندان خود بود که از یک سو جامعه در شرایط بحرانی و جنگ به سر می برد و شهر مدینه درمحاصره بود واز دیگر سو درامور معیشتی وخوراک و پوشاک از حداقل امکانات برخوردار بودند. با این حال، فاطمه (ع) هیچ گاه از وضع خود کوچک ترین گلایه و شکایتی نکرد یا خواستار حضور بیشتر علی (ع) درخانواده نشد.(۸)
حضرت زهرا(ع) درتربیت روحی و پرورش جسمی کودکان خود کوشا بود. وقتی با کودکان خود بازی می کرد، با استفاده از شعر به پرورش اندیشه آنان می پرداخت. آن حضرت در قالب اشعاری زیبا وادیبانه فرموده است: «حسن جان! مانند پدرت علی باش وریسمان را از گردن حق بردار! خدای احسان کننده را پرستش کن وبا افراد دشمن و کینه توز دشمنی نکن!»(۹)
از جمله روش های تربیتی حضرت زهرا(ع) نوع دوستی آن حضرت بود. ایشان در برابر چشمان تیزبین فرزندانش، به مردم کمک می کرد وخود گرسنه می ماند. آن حضرت نه تنها در مسائل اقتصادی و رفع مشکلات روزمرده مردم پیشگام بود، حتی از نظر اخلاقی وپرورش عواطف انسانی وارشاد وهدایت مردم نیز به آنها کمک و مصالح مردم را پیگیری می کرد و درحقشان دعا می فرمود. حضرت زهرا(ع) با رفتار عادلانه خویش، خشنود می ساخت و با عواطف محبت آمیز مادری، فرزندان خویش را به این صفات انسانی واسلامی تشویق می کرد و پرورش می داد.

میانه روی و اعتدال

اعتدال یا میانه روی، از اصول اسلام وتعیین کننده سبک زندگی است واز اصول فردی واجتماعی درهمه امور به شمار می آید. از جمله اموری که درآن باید اعتدال رعایت شود، امور خانواده است.
حضرت فاطمه (ع) درامور معیشتی، اعتدال به شرایط مکان و زمان توجه داشت واعتدال را رعایت می کرد. آنگاه که مسلمانان درفقر وتنگ دستی به سر می بردند، او نیز با اختیار خود با فقر و سادگی می زیست وهرچه داشت، حتی افطاری خود را به نیازمندان ایثار می کرد. در سال های پس از فتوحات که غنائمی واموال بسیاری نصیب مسلمانان شد، با توجه به حجم زیاد کارها درخانه، پیامبر خدمتکاری به نام فضه برای حضرت فاطمه (ع) گرفت. آن حضرت کارهای منزل را به طور مساوی میان خود وفضه تقسیم کرد. سلمان می
گوید: «روزی دیدم که فاطمه (ع) خود مشغول آسیاب کردن است. گفتم: چرا این کار را به فضه که درکنار شماست، نمی دهید. فرمود: «پیامبر به من سفارش کرده که کارهای خانه را با او تقسیم کنم. دیروز روز خدمت او بود وامروز روز خدمت من است.»(۱۰)

عفاف فاطمه(ع)

زنان در صدر اسلام، در فعالیت های اجتماعی حضوری فعال داشتند ودرمکتب اسلام از زنانی به نیکی یاد می شود که اجتماعی هستند و در صحنه های سیاست و اجتماع حضوری فعال دارند. دین اسلام با معرفی الگویی چون فاطمه (ع) به همگان آموخت که زن باید درجامعه مشارکت فعال وهمه جانبه داشته باشد و در تربیت اجتماع وسوق دادن به فضیلت های اخلاقی وانسانی بکوشد.
آنچه در زندگی حضرت زهرا فاطمه (ع) به عنوان یکی از ملاک های حضور اجتماعی زن اهمیت دارد، حفظ عفاف، حجاب ومتانت است که حافظ کرامت وجایگاه حقیقی ووالای زن است. بنابراین، از جلوه های درخشان زندگی حضرت که برای الگو قراردادن، التزام به عفاف است. عفاف وحجاب فرمانی الهی است وبرخلاف تصور برخی، عامل مصونیت اجتماعی و پیشگیری از تخریب شخصیت زن است.
حضرت فاطمه زهرا(ع) نمونه کامل زن مسلمان در تمام اوصاف وکمالات اسلامی به ویژه درحجاب وعفاف بود. تا ضرورتی نمی دید از هم کلامی بامردان – آن هم با شرایطی ویژه – خودداری می کرد واز اینکه پدر بزرگوارشان کارهای داخل خانه را به او واگذار کرده واز فعالیت های امور بیرونی معاف داشته، شادمان بود. هرچند حضرت زهرا(ع) درمواقع لزوم به فعالیت های سیاسی و اجتماعی نیز می پرداخت، ولی هرگز از پرده حجاب کامل وعفاف لازم بیرون نرفت وحتی در میدان مبارزه (در دفاع از ولایت امیرمؤمنان علی (ع) وبه یغما رفتن فدک) به حجاب کامل وحیای اجتماعی واخلاقی بسیار مقید بود.(۱۱)

فعالیت های علمی حضرت زهرا(ع)

فاطمه زهرا(ع) با بیان احکام وآموزه های اسلام، جامعه به ویژه زنان را به وظایفشان آشنا می کرد. فضه، خدمت گزار فاطمه (ع) – که از شاگردان و پرورش یافتگان در محضر فاطمه زهرا(ع) است – درمدت بیست سال، جزبا آیه های قرآنی سخنی نگفت و هرگاه قصد بیان مطلبی را داشت، با آیه ای متناسب از قرآن، منظور خویش را بیان می کرد.
فاطمه (ع) پناه و مرجع فکری ومذهبی مسلمانان بود وحتی مردان مسلمانان نیز که از اصحاب نزدیک اهل بیت بودند، به محضر فاطمه (ع) می آمدند و از حوزه علمی ایشان کسب فیض می کردند. افزون براین، سخنان گهربار آن حضرت در جمع مهاجرین وانصار درمسجد رسول خدا(ص) وخطابه های آتشین آن حضرت درحضور زنان مدینه که به عیادتش شتافته بودند، همه نشان دهنده نقش آموزشی وپرورشی آن حضرت است که برای بیداری وهدایت مؤمنان می کوشید.
از امام علی (ع) نقل شده است: زنی نزد حضرت زهرا(ع) رسید و مسائل دینی فراوانی از او پرسید وپاسخ شنید. درادامه خجالت کشید و گفت: «بیش از این نباید شما را به زحمت اندازم». حضرت فاطمه (ع) فرمود: « بازهم بیا و آنچه می خواهی بپرس، آیا اگر به کسی برای رساندن باری سنگین به پشت بام، صد هزار دینارطلا مزد بدهند. چنین کاری برای او دشواری دارد؟ من هر مسئله ای را که پاسخ می دهم، بیش از فاصله میان زمین و عرش خداوند، پاداش معنوی دارم. پس سزاواراست که این کار بر من دشوار نباشد».(۱۲)
فاطمه زهرا(ع) درس انسانیت، اخلاق، توحید واسلام را در مکتب ومحضر پدر وهمسرش آموخت. آنچه را فرشتگان الهی از اسرار ودانش ها برای پیامبر باز می گفتند، علی (ع) می نوشت وفاطمه(ع) گرد می آورد که مجموع آنها کتابی به نام «مصحف فاطمه» است. جابر بن عبدالله انصاری می گوید: «من صحیفه فاطمیه را از فاطمه (ع) آموختم.»
سلمان فارسی نیز می گوید: « فاطمه به من دعای نور را آموخت وفرمود: «این دعا را از پدرم آموختم وبه تو می آموزم.»(۱۳)

فاطمه (ع) ومعیشت

درجامعه ای که فاطمه (ع) می زیست، دو گروه وطبقه اقتصادی زندگی می کرد؛ گروهی که با مشاغلی مانند کشاورزی، زندگی خود را می گذراندند ودر سرزمین خشک وکم آب عربستان، با رنج و سختی، زندگی می کردند و گروه دیگر اشراف وثروتمندانی بودند که ملک های بسیار و بردگان بودند. این گروه اغلب، اهل تفاخر وتجمل بودند وبا بهره گیری از خلافت پس از پیامبر، پایه های اشرافیت خود را تقویت کردند.(۱۴)
گروه دوم، درمعیشت واقتصاد، ارزش های اصیلی را که رسول خدا (ص) بنیان نهاده بود، رعایت نمی کردند واهل ایثار و نفاق وقناعت نبودند. مشی آنان انباشتن ثروت وتکاثر از راه های نامشروع بود وحقوق مستمندان و فقیران جامعه را ادا نمی کردند. فاطمه (ع) به حقوق مستمندان جامعه بسیار اهمیت می داد و در زندگی فردی واجتماعی وی این حساسیت وتوجه آشکار بود. بررسی های تاریخی نشان می دهد در نگاه فاطمه (ع)، مادیات جایگاه واهمیتی ندارد وفقط وسیله ای برای رسیدن به معنویت و اطاعت از آموزه های الهی است. آن حضرت درشب عروسی اش، پیراهن نوی خود را به فقیر بخشید وپیراهن قدیمی خود را پوشید. حضرت زهرا(ع) چون همسرش علی (ع)، زهد را بر دنیا پرستی وقناعت را بر اسراف وخدابینی را بر خود بینی ترجیح می داد.(۱۵)

سیره سیاسی فاطمه (ع)

اخلاق ورفتار اجتماعی حضرت فاطمه(ع) درمکتب پیامبر شکل گرفت وپس از وفات رسول خدا(ص) مسئولیت های اجتماعی جدیدی به فاطمه زهرا(ع) محول شد. وی جریان سیاسی عظیمی ایجاد کرد وبرای حفظ وتکریم جامعه نوپایی که رسول خدا (ص) بنیان گذارده بود، با شیوه های مسالمت آمیز دست به مبارزه زد.
پس از رحلت پیامبر، دشمنان دیرینه اسلام برای بازگشت به جاهلیت که منافعشان درآن نهفته بود، شرایط را مناسب دیدند، ولی اهل بیت پیامبر ودر رأس آنان علی (ع) وفاطمه(ع) بزرگ ترین مانع برای قدرت یافتن آنها بودند.(۱۶)
فاطمه(ع) که می دید شمشیرهای انتقام جاهلی ازهر سو امام علی(ع) وحریم ارزش های انسانی را نشان رفته است، با صراحت دربرابر جبهه باطل و دشمنان اسلام وانحراف یافتگان قد برافراشت وبه دفاع از کیان دین وپیامبر برخاست. آن حضرت دریافته بود که با از دست رفتن حقوق اهل بیت پیامبر درآینده به سبب انحراف در رهبری، خسارت سنگینی به اسلام وارد خواهد شد. ودیری نخواهد پایید که سنت های جاهلی که پیامبر درمحو آنها و جایگزین کردن سنت های اسلامی به جای آنها کوشیده بود، زنده خواهد شد. ازاین رو، فاطمه (ع) با تمام توان خود برای بازگرداندن خلافت به مدار اصلی وحق خود می کوشید.

آگاهی دادن به امت

نخستین گام حضرت زهرا(ع) بیدار کردن وجدان های خفته و آگاهی دادن به جامعه بود. به همین منظور، سیاسی- تربیتی آن حضرت درمسجد پیامبر ودرجمع یاران پیامبر اعم از مهاجرین وانصار وخلیفه وقت حاضر شد.(۱۷) وبا گفتار رسا وبیان فاطمی خود، از حقیقت اسلام وحقانیت پیامبر واهل بیت (ع) دفاع کرد.

تیغ فاطمی علیه ستم

خطبه آتشین حضرت فاطمه (ع)، سندی محکم واستوار در باطل بودن انحراف ها و بدعت های پس از رسول خدا (ص) به شمار می آید. فرازی از سخنان آن بانوی شجاع در دفاع ازکیان اسلام به این شرح است:
«هنوز دو روزی از مرگ پیامبرتان نگذشته وسوز سینه ما خاموش نگشته، آنچه نباید کردید وآنچه از آنتان نبود، بردید، ولی در آتش فتنه افتادید وآنچه کشتید، به باد دادید که دوزخ، جای کافران است ومنزلگاه بدکاران. شما کجا وفتنه خواباندن کجا؟ دروغ می گویید وراهی جز راه حق می پویید وگرنه این کتاب خدا درمیان شماست ونشانه هایش بی کم و کاست هویداست. چه زود رنگ پذیرفتید وبی درنگ درغفلت خفتید… . من آنچه شرط بلاغ است، با شما گفتم، ولی می دانم خوارید ودرچنگال زبونی گرفتار… آنچه می کنید، خدا می بیند وستمکار به زودی می داند که درکجا نشیند. من ازپایان کار نگرانم وچون پدرم شما را از عذاب خدا می ترسانم. به انتظار بنشینید تا میوه درختی را که کشتید، بچینید وکیفر کاری را که کردید، ببینید.»(۱۸)
ریحانه رسول خدا (ص)، درسراسر زندگی کوتاه، ولی درس آموز وپر بارخود، دفاع از حق وکوشش برای تحقق عدالت را سر لوحه فعالیت های اجتماعی و سیاسی خود قرار داد. مبارزه او با ستم واستبداد وانحراف ها، الگویی فرا راه زنان ومردان مسلمان وآزاده است.

پی نوشت ها :

۱٫ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۴۲۵٫
۲٫ مرتضی مطهری، مجموعه آثار، سیری درسیره نبوی، ج۱۶، ص۵۰٫
۳٫ بحارالانوار، ج۲۳، ص۱۰۶٫
۴٫ همان، ج ۴۳، ص۲۲٫
۵٫ آل عمران: ۴۲٫
۶٫ حبیب الله احمدی، فاطمه الگوی زندگی، ص ۱۰۸٫
۷٫ محمد دشتی، فرهنگ سخنان حضرت فاطمه (س) ص ۲۹٫
۸٫ مرضیه محمد زاده، بانوی آفتاب، ص۱۴٫
۹٫ فرهنگ سخنان حضرت فاطمه(س) ص۱۵۶٫
۱۰٫ عبدالکریم بی آزار شیرازی، پاره پیامبر، صص ۸۲و ۸۷٫
۱۱٫ علی اکبر بابازاده، تحلیل سیره فاطمه زهرا(س) صص ۱۵۳و ۱۵۴٫
۱۲٫ فرهنگ سخنان فاطمه(س) ص ۲۲۴٫
۱۳٫ بانوی آفتاب، ص ۱۹٫
۱۴٫ علی قائمی، مکتب فاطمه زهرا(س) ص ۳۲۲٫
۱۵٫مهدی نیلی پور، فرهنگ فاطمیه، ص۸۷٫
۱۶٫ مکتب فاطمه زهرا(س) ص ۲۸۴٫
۱۷٫ سید هاشم رسول محلاتی، زندگانی حضرت فاطمه ودختران آن حضرت، ص ۶۸۶٫
۱۸٫ سید جعفر شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا(س)، صص ۱۳۱- ۱۳۵٫

منبع:کرمانی زاده،عین اله،اشارات(ش۱ پیاپی۱۴۲(،انتشارات مرکزپژوهش های اسلامی صداوسیمای قم،۱۳۹۰