• آرش شایسته نیا / پژوهشگر دکتری رسانه

سه پدیده شگرف و بزرگ ” اینترنت ” ، ” انقلاب رایانه ” و ” انفجار اطلاعات ” تحولات عظیم و گوناگونی را در جهان به همراه آورده است تا آن جا که هریک از آن سه پدیده و هرچه که آن سه پدیده برخاسته است  به جان و عمق زندگی انسان ها رسوخ یافته و جریان پیدا کرده است و با نگاهی ساده گسترش آن ها را در  تمامی جنبه‌های زندگی از جمله مدرسه ، محل کار، خدمات بانکی ، تجارت ، پرداخت مالیات و حتی رأی‌گیری می بیند.

فضای سایبر مرز جدیدی در ارتباطات و مراودات اجتماعی ایجاد کرده است. مردم در آن ، دوستی‌ها و دشمنی‌هایی ایجاد می‌کنند و در آن فضای باز ، کارهایی را انجام می‌دهند و حتی چیزهایی را بر زبان آورده و می‌گویند که در دنیای واقعی و رودررو با دیگران که طرف گفت و گوی او هستند هرگز طرح نکرده  و بیان نمی کنند . هرچه می گذرد این وضعیت شکل حادتری به خود می گیرد تا آن جا که افراد را معتاد به خود کرده و به همراه خود به هر سو و جهتی که بخواهند می کشاند . آیا در این آمیختگی فرد ، به اعتیاد کشیده می شود و باید او را معتاد به اینترنت دانست ؟ پاسخ به این سوال را باید با وسواس و دقت بیش تری بیان کرد و بهترین مرجع پاسخگویی پژوهش های صورت گرفته در این حوزه است . به استناد  پژوهش هایی که در سراسر دنیا انجام شده است افرادی که بیش از ” یک ساعت ” در روز از اینترنت  استفاده ” غیرکاری ” و ” ضروری ” داشته باشند ؛ معتاد به اینترنت به شمار می روند .  

از لحاظ تئوری ، هر رفتاری که پاداشی را دربر داشته باشد می‌تواند باعث اعتیاد شده یا حداقل به عادتی ناسالم که جنبه‌های مختلف زندگی فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد تبدیل شود. بنا به تعریفی انجمن آمریکایی ” درمان اعتیاد”  از واژه اعتیاد  “ اعتیاد یک بیماری اصلی و مزمن است  که در مدارهای پاداش ، انگیزه و حافظه و دیگر اجزاء مربوطه  مغز اختلال ایجاد می نماید. تا آن جا که این اختلال ها به ایجاد ویژگی های جسمی، روانی ، اجتماعی و روحی در انسان منجر می شود ” .

اعتیاد یا وابستگی به اینترنت را می‌توان اصطلاحی کلی برای کلیه‌ی فعالیت هایی که افراطی، اما از طریق اینترنت انجام می‌شوند در نظر گرفت. اعتیاد به اینترنت از سال ۱۹۹۵ مطرح شد و در سال ۱۹۹۶ توسعه یافت و از آن پس مراکز درمانی از این اختلال به عنوان یک اختلال روانی یاد می کنند. روانشناسان می گویند: اعتیاد به اینترنت یک اختلال جدی در عملکرد افراد محسوب می شود که می تواند تأثیرات مخربی در روابط اجتماعی آن ها بگذارد.

دکتر شهرام محمدخانی در مقاله ” اعتیاد به اینترنت ” می نویسد : ” با همگانی شدن عرضه اینترنت در اوایل دهه نود میلادی ، مسئله استفاده مفرط از این فناوری از حدود سال ۱۹۹۴ توجه روان شناسان را به خود جلب کرد . از آن زمان تاکنون ، پدیده اعتیاد به اینترنت ( IAD ) در کشورهای مختلفی مورد بررسی قرار گرفته است. این اختلال، به‌عنوان شکل جدیدی از اعتیاد در سال‌های اخیر توجه پژوهشگران را در حوزه‌ روان‌شناسی ، روان‌پزشکی ، جامعه ‌شناسی و حوزه‌های علمی دیگر به خود جلب کرده است ” .

کاپلان و سادوک می نویسند (۲۰۰۷)  :  اعتیاد به اینترنت در زیرمجموعه اختلالات تکانه‌ای آمده است و نوعی استفاده از اینترنت است که بتواند مشکلات روان‌ شناختی ، اجتماعی ، درسی و یا شغلی درحیات و  زندگی فرد ایجاد کند .

نیل پستمن ، نویسنده امریکایی و منتقد رسانه در گفتگویی با عنوان ” فضای مجازی و پرسش های پیش رو ” می گوید : ” تکنولوژی های جدید به نوعی داد و ستد می مانند که آدمی نیروهای معنوی و روحی خود را برای دست یابی به نیروهای مادی و جسمانی معاوضه می کند و چنین بده بستانی در همه تکنولوژی ها به گونه ای دیده می شود . یکی از نتایج گسترش تکنولوژی های جدید و در راس آن ”  اینترنت ” ، خلق دنیایی مجازی است ؛ دنیایی فریبنده که ساکنان آن در انبوهی از اطلاعات غرق می شوند و در چنین شرایطی ، مفاهیمی همچون انباشتگی اطلاعاتی ، بی معنایی اطلاعاتی ، گسیختگی اطلاعاتی و…نمود می یابد .” ( پیشوایی و رضایی ، ۱۳۹۲ : ۷ ) .

مطابق تحقیقات جدیدی که در دانشگاه فلوریدا انجام گرفته است برای آزمایش اعتیاد به اینترنت باید پنج مورد زیر را بررسی کرد:  

۱- گذراندن زمان بیش از حد مورد نظر در اینترنت

۲- غفلت از سایر مسئولیت ها

۳- یک ناسازگاری مهم در روابط به علت استفاده از اینترنت

۴- اشتیاق برای حضور در شبکه

۵- تفکر بیش از حد در مورد اینترنت در زمان های حاضر نبودن روی شبکه

تحقیقاتی که در میان استفاده کنندگان اینترنت انجام شده بیانگر این مطلب است که از میان معتادان اینترنتی، بیش از ۵۷ درصد از چت روم ها ” اتاق های گفت و گو ” استفاده می کنند. افرادی که از چت روم ها استفاده می کنند بیشتر وقت خود را صرف گپ زدن و بحث های جنسی می کنند، به بیان دیگر آن ها در طول گفت و گو به طور متناوب با منابع مستقیم و غیر مستقیم جنسی سر و کار دارند.

شاید وقوع چنین رویدادی در ایران تا دهه پیش نمود بارز و آشکاری پیدا نکرده بود اما امروز آمار استفاده از اینترنت و ضریب نفوذ آن در ایران بر این فرضیه خط بطلان می کشد و ناباورانه باید پذیرفت که به جمعیت ” معتادان اینترنتی ” ایران هر روز بیش تر از دیروز افزوده می شود و اصلی ترین علت این سیر صعودی استفاده از تلفن همراه ،  اینترنت و به دنبال آن  شکل گیری ” اینترنت موبایل ” و همه گیری استفاده از این بستر ارتباطی در کشور است .

آمار منتشر شده از سوی سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی درباره آخرین وضعیت استفاده ایرانیان از اینترنت پرسرعت ( تا پایان خردادماه سال ۹۷ ) نشان می‌دهد که تعداد مشترکان آنلاین به بیش از ۷۰ میلیون نفر رسیده است که بیش از ۶۰ میلیون آن را کاربران اینترنت پرسرعت موبایل تشکیل می‌دهند . این در حالی است که نفوذ اینترنت ثابت یا ADSL در ایران رشدی ” خطی ”  داشته  و صعودی را نشان می دهد .

بر اساس آمار این مرکز ، تعداد مشترکان اینترنت باند پهن  تا این تاریخ ، ۷۲ میلیون و ۹۴۱ هزار و ۸۷۷ نفر است که از این رقم ، ۱۲ میلیون و ۸۸۸ هزار و ۵۰ نفر مشترک اینترنت ثابت ( ADSL ) و ۶۰ میلیون و ۵۳ هزار و ۸۲۷ نفر کاربر اینترنت پرسرعت موبایل هستند.

چرا افراد به اینترنت وابستگی ( اعتیاد )  پیدا می‌کنند ؟ توضیح رایج برای اعتیاد به اینترنت این است که افراد به منظور کاهش احساسات منفی ، استرس ، افسردگی و اضطراب و یا جاذبه دنیای مجازی و آنلاین  جذب اینترنت می‌شوند از سوی دیگر، استدلال دیگری هم وجود دارد که می‌گوید کسانی که تنها هستند و یا اعتماد به نفس پایینی دارند از اینترنت برای ارتباط با افراد دیگر( در قالب چت ) استفاده می‌کنند چرا که احتمال پس زده شدن و نپذیرفته شدن آنان از سوی جامعه هدف مورد نظرشان  کم تر خواهد بود.

روان شناسان و یا جامعه شناسان حوزه فضای مجازی معتقدند بسیاری از افراد ، حتی آنانی که به اینترنت وابستگی ندارند هم  از اینترنت به عنوان محلی برای ” فرار موقت ” از دنیای واقعی استفاده می کنند چراکه عموما وقتی فرد آنلاین است  احساس استرس، افسردگی و تنهایی ، در هیجان و کاوش دنیای مجازی گم می‌شود  .

روزنامه دنیای اقتصاد می نویسد : ” جدیدترین آمار مصرف اینترنت در ایران نشان می‌دهد که اینترنت موبایل به شدت محبوب کاربران است و ۶۰ میلیون ایرانی از اینترنت موبایل به جهان مجازی متصل می‌شوند ، آماری که نشان می‌دهد استفاده از اینترنت سیار به مراتب طرفداران بیش تری داشته و با فاصله فاحشی نسبت به مشترکان اینترنت ثابت و شرکت‌های اینترنتی قرار دارد ”  ( سال ۱۶ش۴۴۵۳ ).

اگرچه هنوز هم سرعت دانلود  در ایران نسبت به سایر کشورهای در حال توسعه بسیار پایین تر است اما  با این وصف ، استفاده از اینترنت موبایل از زمانی اوج گرفت که اپراتورهای همراه رشد کمی کرده و همزمان با این رشد به ارائه خدمات اینترنتی با نسل‌های بالا کردند.

نیل پستمن در کنفرانس ” فناوری جدید و وجود انسان ” می گوید: ” تحولات فنی و تکنولوژیک با سرعت فزاینده ای در حال شکل گیری است ولی وقوع این تحولات در عرصه فناوری ، هرگز به معنی تامین آرامش و آسایش بشر نبده و نه تنها در بسیاری از موارد ، معضل های اجتماعی را حل نکرده ، بلکه آن ها را تشدید کرده است ” ( پیشوایی و رضایی ، ۱۳۹۲ : ۲۵) .

برای رهایی از وابستگی به دنیای مجازی نیاز به  دو علم است : ” مدیریت رسانه ” و ” سواد رسانه ای ” .  و باید پذیرفت که با تولید هر ابزار جدید،  تکنولوژی علم استفاده از آن نیز باید شکل گیرد  در غیر این صورت این ابزار های نوین به جای پیشبرد و پیشرفت اهداف انسانی ، نتایج مخربی را برای جامعه و انسان های آن در پی خواهد داشت .

* منابع:

– تکنولوژی و چالش های فرا رو ( ۱۳۹۲) ، فریده پیشوایی و مریم رضایی ، تهران : موسسه امنتشارات کتاب نشر

– انفجار اینترنت موبایل درایران ، ۲۹مهر۹۷سال ۱۶ش۴۴۵۳، لیدا ایاز ، روزنامه دنیای اقتصاد 

اعتیاد به اینترنت : علائم، علل و پیامدها (۱۳۹۵) ، شهرام محمدخانی و علی عظیمی ، سایت مرکز خدمات روانشناسی و مشاوره کاج  ، www.kajpcc.ir