رشد جمعیت کشورمان در سراشیبی سقوط قرار دارد. همین مسئله نگرانی‌های زیادی را در پی داشته است. طبق آخرین آمار نرخ رشد جمعیت کشورمان به شش دهم درصد رسیده و نمای جوان جامعه در حال از بین رفتن است. آمار موالید هرسال نسبت به سال قبل کاهش می یابد و از سوی دیگر پنجره جمعیتی نیز در حال بسته شدن است. بدین معنا که اگر تا ۸ سال آینده برای اصلاح ساختار جمعیتی کشورمان فکری نشود، دیگر نمی توان برای مسئله جمعیت کاری کرد و عملاً به سیاه‌چاله جمعیتی سقوط خواهیم کرد. این مسئله بیش از یک دهه است که از سوی کارشناسان و دلسوزان مطرح شده و این افراد و در راس انها مقام معظم رهبری درباره لزوم اصلاح ساختار جمعیتی کشور و چالش رشد جمعیت هشدار داده اند.

هشدارهایی که طی سالهای گذشته چندان جدی گرفته نشد و همین مسئله هم وضعیت رشد جمعیت و نرخ باروری را بدتر کرد. حالا اما مجلس یازدهم طرحی را که از سال ها پیش برای جمعیت و تعالی خانواده مطرح شده بود در قالب طرح “جوانی جمعیت و حمایت از خانواده” به سرانجام رساند. این طرح در پی آن است تا با مشوقها یا به تعبیر دیگر مسهل‌هایی خانواده ها را به داشتن فرزندان بیشتر ترغیب کند. اخیرا هم کمیسیون تلفیق تا ۱۰۰ میلیون تومان وام برای فرزند آوری در نظر گرفته است. بر اساس مصوبه کمیسیون تلفیق، مبلغ وام فرزندآوری از ۲۰ میلیون تومان شروع می‌شود و سقف آن ۱۰۰ میلیون تومان است. مبلغ وام فرزندآوری به ازای فرزند اول ۲۰ میلیون تومان، به ازای فرزند دوم ۴۰ میلیون تومان، به ازای فرزند سوم ۶۰ میلیون تومان، به ازای فرزند چهارم ۸۰ میلیون تومان و به ازای فرزند پنجم و بیشتر از آن، ۱۰۰ میلیون تومان است.اگر خانواده‌ای صاحب فرزند دو قلو شود، به ازای هر فرزند یک وام به خانواده تعلق می‌گیرد. این وام در قالب وام قرض‌الحسنه پرداخت می‌شود و سود آن تنها چهار درصد است. اما آیا وام ۱۰۰ میلیون تومانی برای فرزند پنجم یا ۲۰ میلیون تومان وام برای فرزند اول می تواند خانواده ها را برای داشتن فرزند بیشتر اقناع و آنها را به این مسئله ترغیب کنند برای پاسخ به این سوال به سراغ صالح قاسمی مسئول کارگروه جمعیت مرکز ارزیابی سیاست های کلی نظام رفته و با وی به گفتگو نشستیم.

 آقای قاسمی؛ اخیراً کمیسیون تلفیق مجلس مصوبه ای داشته تا وامی را برای فرزند آوری در نظر گرفته است بر اساس این مصوبه برای فرزند اول ۲۰ میلیون به ترتیب با اضافه شدن ۲۰ میلیون به ازای هر فرزند دیگر برای فرزند پنجم و بیشتر ۱۰۰ میلیون وام در نظر گرفته شده است به نظر شما با توجه به شرایط اقتصادی کنونی کشور آیا چنین مشوق‌هایی می تواند خانواده ها را برای داشتن ۵ فرزند و بیشتر اقدام کند؟

 به نظرم هدف گذاری از قانون جوانی جمعیت و همین طور طرح هایی که این روزها در بعضی از کمیسیون ها مطرح است مانند طرحی که در کمیسیون اجتماعی یا طرحی که در کمیسیون تلفیق مطرح شد، را بدانیم تا متوجه شویم آیا این طرح ها ما را به هدفی که از طراحی آنها داشتیم خواهد رساند یا خیر.

خب مگر هدف گذاری از این طرح‌ها و همچنین قانون جوانی جمعیت اصلاح ساختار جمعیت با ترغیب خانواده ها به داشتن فرزند بیشتر نیست؟

ببینید من خواهش می‌کنم این نکته ای را که عرض می‌کنم، توجه ویژه‌ای فرمایید و آن اینکه اساسا ما در حال حاضر در قانون جوانی جمعیت یا طرح‌هایی که در برخی از کمیسیون‌ها مطرح است هدف‌مان مشوق جمعیت نیست.

پس اگر هدف ارائه مشوقهای افزایش جمعیت نیست، چیست؟

 من قائل نیستم که اینها مشوق فرزندآوری باشد من قائلم اینها تسهیل کننده فرزندآوری هستند. به تعبیری دیگر اینها مشوق نیست بلکه مسهل است.

 تفاوت این تشویق با تسهیلی که شما میگویید چیست بیشتر توضیح بدهید؟

 ببینید یک وقتی گروهی از جامعه اساساً تصمیم به فرزندآوری ندارد و هیچ برنامه‌ای برای این مسئله ندارد و نمی‌خواهد فرزندی داشته باشد. اگر ما بخواهیم او را به فرزندآوری مجاب کنیم حتماً باید مشوق فرزندآوری داشته باشیم و مشوق فرزند آوری باید بسیار محسوس باشد. در واقع این مشوق آن قدر قوی باشد که انگیزه کافی برای کسی که اصلاً تصمیم به فرزندآوری نداشته، ایجاد کند. اما یک بخش دیگری از جامعه را داریم که خودشان تمایل به فرزندآوری دارند و خودشان میل فرزند خواهی و تصمیم به فرزندآوری بیشتر دارد اما موانع پیش پایشان فرزندآوری را برای آنها بسیار سخت می‌کند. این عده برای اینکه به فرزندآوری برسند نیاز به مشوق ندارند فقط اگر طی اقداماتی فرآیند تصمیم‌گیری به فرزندآوری این عده تسهیل شود و موانع بزرگ جلوی پای آنها برداشته شود، آنها ناخودآگاه به سمت فرزندآوری حرکت می‌کنند. این عده مخاطب تسهیل کننده‌های فرزندآوری هستند نه تشویق کننده‌ها.

پس طبق صحبت‌های شما قانون جوانی جمعیت امتیازات تسهیل کننده فرزندآوری دارد نه مشوق فرزندآوری؛ درست است؟

بله آنچه که من در قانون جوانی جمعیت و در سطحی از امتیازاتی که در قانون آمده می‌بینم این قانون واقعاً مشوق فرزندآوری نیست. این قانون مسهل فرزندآوری است. در واقع مخاطب اصلی آن خانواده‌هایی هستند که خودشان تمایل به فرزندآوری دارند فقط موانع زیادی دارند که این قانون و طرح‌های مشابه با آن بحث طرحی که در کمیسیون اجتماعی مبنی بر تسهیلات ۲۰ تا ۱۰۰ میلیون تومانی در نظر گرفته، تسهیل کننده فرزندآوری آن عده است که خودشان تمایل به فرزندآوری دارند. چراکه امتیازات مندرج در قانون جوانی جمعیت و در این طرح ها آنقدر نیست که بخواهد در آن عده‌ای که اصلاً تصمیم به فرزندآوری ندارند انگیزش کافی و اراده ایجاد کند. پس با این رویکرد اگر بدانیم قانون جوانی جمعیت و طرح‌های موجود تسهیل‌کننده فرزندآوری هستند نه مشوق آن، خواهیم دید که قطعات مختلف این قانون و طرح ها هر کدام از یک زاویه و بخشی در صدد تسهیل فرزندآوری است. یک جاهایی وامهایی در نظر گرفته شده یک جاهایی معافیت مالیاتی در نظر گرفته شده، یک جایی مرخصی زایمان برای مادر و مرخصی برای پدر در نظر گرفته شده، جایی مرخصی تحصیلی در نظر گرفته شده، جایی اعطای زمین پیش بینی شده است، یک جای دیگر امتیازات شغلی در نظر گرفته شده، حق عائله‌مندی و غیره. اما واقعاً میزان امتیازات آن اندازه‌ای نیست که مشوق کسانی باشد که اساساً به دنبال فرزندآوری نیستند. این اندازه فقط و فقط در صدد تسهیل فرزندآوری گروهی از جامعه از که خودشان میل به فرزند خواهی دارند. این نکته بسیار مهمی است که اگر ما رویکرد قانون جوانی جمعیت را بدانیم هدف آن و در ادامه میزان تحقق اهداف آن را خواهیم دانست.

با توجه به شرایط بحرانی جمعیت کشور و اینکه بارها تاکید شده جمعیت ابرچالش جامعه امروز ماست آیا پیش بینی نکردن مشوق های اقتصادی و رویکردهای فرهنگی نقطه ضعف قانون جوانی جمعیت نیست؟

 من قائلم که این قانون به این معنی نیست که یک قانون حداکثری باشد و هیچ اشکالی نداشته باشد اما بالاخره تنها قانون موجود و بهترین قانون موجود است و فعلا هیچ بدیل و جایگزینی برای آن نداریم. اما صد البته روشن است که این قانون قدم اول است. ما در قدم‌های بعدی در طرح‌ها و لوایح بعدی و آینده باید به سمت اعطای مشوق‌های فرزند آوری برویم که در قدم‌های بعدی انشاالله اتفاق خواهد افتاد. همین طور در ادامهب ه موضوع ایجاد یک جریان رسانه‌ای و فرهنگی که شبهات و گره های ذهنی خانواده‌ها را برطرف کند و نگرش آنها به موضوع فرزند و فرزندآوری را اصلاح کند بسیار ضروری است.

دقیقا؛ من هم می خواستم به همین نکته اشاره کنم که بخش مهمی از آنچه امروز در حوزه جمعیت و اقناع خانواده ها به داشتن فرزند بیشتر شاهد آن هستیم موانع و گره های ذهنی افراد است که نیازمند کار فرهنگی برای اقناع خانواده هاست. در این زمینه باید چه کرد؟

 اساساً کشورهایی در سیاست‌های جمعیتی شان موفق بوده‌اند که در کنار امتیازات مالی و اقتصادی، جریان‌سازی فرهنگی و رسانه‌ای در این باره را در دستور کار قرار داده‌اند و اقتصاد و فرهنگ را توامان با هم در سیاست های جمعیتی پیش برده اند . در ایران هم باید چنین اتفاقی بیفتد و هر دوی این مسائل با هم توأمان اتفاق بیفتد . امتیازات اقتصادی بیشتر در صدد رفع موانع فرزندآوری است و جریان سازی‌های رسانه‌ای و فرهنگی بیشتر در صدد ایجاد انگیزش و تهییج و تشویق به فرزندآوری است. لذا این هر دو باید در کنار هم قرار بگیرد از یک طرف موانع را برداریم و از یک طرف هم باید گره های ذهنی را باز کنیم تا انگیزه کافی برای فرزندآوری در زوج های جوان اتفاق بیفتد و بسیار امیدوارم که طی سال ۱۴۰۱ با اعطای امتیازات اقتصادی و این تسهیل کننده ها و در واقع با ایجاد جریان رسانه‌ای فرهنگی برای اصلاح نگرش به فرزندآوری هدف کلی سیاست های کلی جمعیت محقق شود.