فهم صحیح از ولایت فقیه به عنوان شالوده و اساس نظام حاکمیتی ایرانِ پس از انقلاب سال ۵۷ به ما برای درک دقیق‌تر کنش و واکنش‌های سیاسی کشور کمک شایانی می‌کند. 

هرچند ولایت فقیه موضوعی با سابقه در فقه شیعه است و آغاز تئوریزه کردنش به قرن پنجم هجری توسط شیخ مفید برمی‌گردد، اما پس از ورود این اصل فقهی در قانون اساسی کشور ایران و بالتبع، جایگاه ولی فقیه و حدود و اختیاراتش در این چهارچوب، بیش از پیش ولایت فقیه مورد بررسی و پژوهش قرار گرفت. در این راستا بر آن شدیم تا یک معرفی اجمالی از ۷ اثر فاخر در مورد ولایت فقیه از اندیشمندان دینی تراز اول معاصر داشته باشیم:

ولایت فقیه و حکومت اسلامی (امام خمینی)

کتاب «ولایت فقیه»؛ حکومت اسلامی، مجموعه‌ای از ۱۳ درس‌گفتار امام خمینی در حوزه علمیه نجف در مبحث «ولایت فقیه» است که در بهمن ۱۳۴۸ ایراد شده‌اند. این کتاب در سال ۱۳۴۹ (۵۱ سال قبل) برای نخستین بار در بیروت چاپ و به ایران فرستاده شد.

توجه به مقوله ولایت فقیه با رویکرد سیاسی ـ اجتماعی تاریخی که نشان از نقطه کشف امام در رابطه با ولایت فقیه دارد، نوعی نگرش جدید و تازه، اما اصیل و مبتنی بر مفاهیم اسلامی را از سوی امام نشان می‌دهد. طلیعه این کتاب پیش از ورود به بحث‌های سنتی که اغلب روایات را مورد کنکاش قرار می‌دهد، روایت از موضوعات روز و اهمیت حفظ حیثیت و منافع اسلام و جوامع اسلامی دارد.

حضرت امامِ امت طرح کلی و اجمالی حاکمیت اسلامی در عصر غیبت را در دو ساحت عقل و نقل و با وسواس عالمانه خود مورد بررسی قرار می‌دهد.

حکیمانه‌ترین حکومت (علامه محمد تقی مصباح‌یزدی)

کتاب «حکیمانه‌ترین حکومت؛ کاوشی در نظریه ولایت‌ فقیه» که در چهار بخش و با عناوین «مفاهیم و پیش‌فرض‌ها»، «مباحث نظری ولایت فقیه»، «ولایت فقیه در نظام جمهوری اسلامی» و «ولایت فقیه و کارآمدی نظام سیاسی» نگارش یافته و هدف آن ارائه مباحث بنیادین نظریه ولایت فقیه و جلوه‌های عملی آن برای استفاده علاقه‌مندان به مطالعه در حوزه نظام سیاسی اسلام است.کتاب حکیمانه‌ترین حکومت اثر مرحوم مصباح یزدی و با تدوین قاسم شبان‌نیا سال ۹۴ برای اولین بار توسط انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) به چاپ رسید.

در این کتاب، تلاش شده تا ضمن تبیین مبانی و اصولی که ولایت فقیه بر آنها مبتنی است، تصویری روشن از این دستاورد بزرگ اندیشه اجتماعی اسلام به‌دست داده شود. افزون بر این، کوشش شده تا با واکاوی ولایت فقیه در نظام جمهوری اسلامی، شبهات مطرح در این زمینه نیز پاسخ داده شود.

حاکمیت در اسلام یا ولایت فقیه (آیت‌الله موسوی خلخالی)

کتاب «حاکمیت در اسلام یا ولایت فقیه»، اثر مرحوم آیت‌الله سیدمهدی موسوی خلخالی است، که موضوع محوری آن «ابعاد ولایت معصومین و نحوه انتقال آن به فقهای جامع الشرایط» است. حضرت آیت‌الله خامنه ای درباره این کتاب فرموده‌اند: «نوشته‌ای متین در باب حکومت اسلامی مانند دیگر نوشتجات فقهی و اصولی از یادگارهای برجسته ایشان است.» ۱۳۹۸/۱۰/۰۲

برای آشنایی با قوت علمی این کتاب، کافی است نگاهی به رتبه علمی نویسنده آن داشته باشیم. آیت‌الله خلخالی سال‌ها در نجف جزو شاگردان خاص آیت‌الله خویی و ملازم ایشان بوده است. نه تنها در مباحث فقه و اصول از آیت‌الله خویی بهره برده است، بلکه در تمام جلسات کلاس تفسیر ایشان که معدود افرادی در آن شرکت داشتند، حضور داشت و اندیشه قرآنی و تفسیری آیت‌الله خویی را به جان دریافته است. حاصل ۱۴ سال شاگردی چنان بود که استاد در توصیف وی گفته است: «ایشان به اکثر مبانی و نظریات فقهی و اصولی من احاطه دارد.»

در سرتاسر این کتاب به آیات قرآن و روایات استناد شده است و از این رهگذر خواننده با منابع اصیل اسلامی آشنا می‌شود. ویژگی مهم این کتاب، برخورداری از متن ساده و روان است که علی رغم استدلال فقهی، همه اصطلاحات به طور روشن توضیح داده می‌شود. مطالعه این کتاب به همه افرادی که علاقه دارند با مسأله حکومت اسلامی و ولایت فقیه به صورت روان و استدلالی آشنا شوند، توصیه می‌شود.

بیانات مقام معظم رهبری درباره «ولایت و حکومت»

کتاب «ولایت و حکومت» شامل مجموعه بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در ارتباط با موضوع ولایت و حکومت است که از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۹۰ توسط ایشان ایراد شده است. این پراکندگی زمانی، خود به سه بخش اساسی قابل تقسیم است. بخش اول شامل بخشی از سخنرانی‌های پیوسته‌ای است که در ماه مبارک رمضان سال ۱۳۵۳ ایراد شده و «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» نام دارد؛ این نامی است که توسط خود ایشان در همان ایام انتخاب شده است.

بخش دوم شامل مجموعه نماز جمعه‌هاست و بیانات ایشان در خطبه‌هایی که در دوران ریاست جمهوری طی سال‌های ۱۳۶۲، ۱۳۶۳ و ۱۳۶۶ ایراد شده است. مباحثی که از خطبه‌های نماز جمعه برای این کتاب انتخاب شده و به طور مفصل به آن پرداخته شده، مسأله ولایت و حکومت است. در این کتاب از ۲۵ خطبه نماز جمعه، ذیل این بحث استفاده شده است که بیش از ۶۰ درصد از کتاب را شامل می‌شود.

بخش سوم شامل بعضی سخنرانی‌های پراکنده در دوران ریاست جمهوری و رهبری ایشان است که به خوبی فضاهای خالی بحث را تکمیل کرده‌اند. در دوران رهبری، فرصت‌هایی همچون عید غدیرخم و همچنین دیدار با اعضای مجلس خبرگان، این فرصت را برای ایشان مهیا می‌کرده است که به این مباحث بپردازند.

ولایت و حکمرانی فقیه (ترجمه رساله ولایت فقیه آیت‌الله شهید سیدمصطفی خمینی)

در این کتاب، با تکیه بر ادله محکم عقلی و فقهی، ضمن اثبات مساله ولایت فقیه به رفع برخی شبهات در مورد آن‌ به تفصیل بیان شده است. با توجه به دقت‌نظر شهید در بیان ادله ولایت فقیه که در این کتاب به آن اشاره شده به خوبی پاسخگوی بسیاری از سوالاتی است که امروزه در مورد مساله ولایت فقیه از سوی برخی شبهه‌افکنان در سطح عمومی جامعه مطرح می‌شود.

نویسندگان کتاب «ولایت و حکمرانی فقیه» علاوه بر ترجمه دقیق متن اصلی رساله ولایت فقیه آیت‌الله شهید سیدمصطفی خمینی به تطبیق این رساله با سایر رساله‌های ولایت فقیه پرداخته و تعلیقه‌های مفصلی بر این اثر نگاشته‌اند. با مطالعه این اثر، علاوه بر آشنایی با نظرات مختلف، به شبهات مرتبط با ولایت فقیه و حکومت دینی پاسخ دقیق داده شده است.

این اثر شامل هشت فصل با عناوین زیر است: «ادله لفظی ولایت فقیه»، «اجماع منقول و محصل در مساله ولایت فقیه»، «تشکیل حکومت، لازمه وضع قوانین مالیاتی اسلام»، «اقسام ولایت اعتباری و محدوده اختیارات ولی فقیه»، «دلالت برخی روایات بر اختصاص وظیفه تشکیل حکومت به امام معصوم»، «شرائط حاکم اسلامی»، «امور تردید در محدوده اختیارات ولی فقیه»، «شروط تصدی امر رهبری» و «ممنوعیت مخالفت فقهای غیر حاکم با ولی فقیه.»

 مترجمان سه ضمیمه مهم به کتاب افزوده‌اند که هر کدام حاوی نکاتی خواندنی است؛ ضمیمه نخست با عنوان «مروری بر زندگانی آیت‌الله شهید سیدمصطفی خمینی»، به بازخوانی زندگانی او پرداخته، ضمیمه دوم با عنوان «پیشینه بحث ولایت فقیه در نهضت امام خمینی» است که اجمالاً روند تحولات مربوط به درس‌های ولایت فقیه امام و پیامدهای آن را بررسی می‌کند و نهایتاً ضمیمه سوم با عنوان «بررسی تطبیقی نوشتار حاضر با سایر رسائل ولایت فقیه»، رساله حاضر را با ۲۰ رساله مهم دیگر در باب ولایت فقیه مقایسه و تطبیق کرده و به تبیین و تحلیل نقاط افتراق و اشتراک پرداخته است.

ولایت فقیه در حکومت اسلام (علامه تهرانی)

کتابی جامع و مشروح پیرامون «ولایت فقیه در حکومت اسلام» از علامه سیدمحمد حسین تهرانی و حدود و شرایط آن در قرن معاصر (۱۵ هجری قمری) به زبان فارسی است. این کتاب با استفاده از آیات قرآن و روایات به مباحث فقهی و علمی و شواهد تاریخی و اجتماعی به مطالبی مانند دلائل ولایت فقیه و شرایط و موانع آن، حقیقت ولایت امام و فقیه عادل و نحوه حکومت در اسلام و … پرداخته که بعضی از این مطالب، اولین بار است که توسط فقیهی مطرح شده و در کتب قبلی، سابقه نداشته است.

در این کتاب غیر از اثبات ولایت فقیه و لزوم تشکیل حکومت اسلام، نظرات فقهی دیگری نیز درج شده است. این سلسله مباحث طی ۴۸ جلسه درس (از هشتم شوال ۱۴۱۰ هـ ـ ق تا ۲۱ ذی الحجه ۱۴۱۰ هـ ـ ق) توسط مؤلف بیان شده و سپس توسط دو تن از فضلا با نظارت و تنقیح و تعلیق خود ایشان، تنظیم شده است.

ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت (آیت‌الله جوادی آملی)

کتاب «ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت»، یکی دیگر از آثار مهم و اساسی در مورد ولایت فقیه است که توسط آیت‌الله عبدالله جوادی آملی به رشته تحریر در آمده است. این اثر در هفت فصل با عناوین انسان، آزادی، عبودیت، قانون، حکومت اسلامی و اهداف آن،‌ ضرورت ولایت فقیه، «ولایت فقیه» یا «وکالت فقیه»، وظایف و اختیارات ولی فقیه، امام خمینی (ره)؛ ولایت فقیه، عزت مردم، پرسش و پاسخ؛ نقد و جواب، به ابعاد مختلف پیرامون ولایت فقیه می‌پردازد.