اسماعیل علوی-دبیر گروه پایداری

عملیات کربلای ۵ بلافاصله بعد از عملیات کربلای ۴ با هدف تأمین مواضعی در شرق بصره یکی از پیچیده‌ترین و بزرگ‌ترین عملیات‌های دوران ۸ ساله دفاع مقدس است که نزدیک به ۴۵ روز به درازا کشید و جنگ را با بازتاب‌ها، واکنش‌ها و تحرکات سیاسی جدید در سطح منطقه، حتی جهان مواجه نمود. مسئولان عالی رتبه کشورپیش از آن سال ۱۳۶۵ را سال تعیین سرنوشت جنگ اعلام کرده وبه تبع آن بهره‌گیری از حداکثر منابع و امکانات کشوربه منظور پشتیبانی از عملیات آتی در دستور کار ملی قرار گرفته بود. ایران برای پایان دادن به آثارمخرب جنگ طولانی که به کشور تحمیل شده بود، به‌دنبال وضعیتی بود تا ضمن تأمین گروگانی ارزشمند درخاک دشمن، به حداقل حقوق خود، یعنی تعیین و تنبیه متجاوز و دریافت غرامت با پایان یافتن مقتدرانه جنگ دست یابد. از این روعملیات کربلای ۵ در فضای روانی شکست عملیات کربلای ۴ و با استفاده از سرخوشی وغفلت طرف عراقی از عدم موفقیت عملیات قبل، آغاز شد و با شکسته شدن خطوط دفاعی دشمن، بصره دومین شهرمهم عراق در معرض تهدید قرار گرفت.

کربلای۴ و ۵ در چه شرایطی طراحی و به اجرا درآمد
کاهش بی‌سابقه درآمد‌های نفتی به ۹/۵ میلیارد دلار، کشور را درآستانه بحران‌های مالی و فشارهای روبه تزاید اقتصادی قرار داده وناچار ساخته بود تا برای سال بعد بودجه‌ریزی با رویکرد انقباضی صورت گیرد، موضوعی که می‌توانست به توسعه و رشد اقتصادی کشور لطمه وارد کند. درسایر زمینه‌ها نیز وضعیت مطلوبی وجود نداشت. از این‌رو استراتژی به دست آوردن هدفی مهم درخاک دشمن برای بالا بردن قدرت چانه‌زنی وپایان دادن به جنگ در شرایط اقتدار روی میز مسئولان قرار گرفت. درآن شرایط نشانه‌هایی از تغییر در رفتار قدرت‌های بزرگ و انعکاس آن درسازمان ملل نیز به چشم می‌آمد و آن اینکه «الگوی مدیریت جنگ ایران وعراق بدون برنده وبدون بازنده» به‌دلیل هزینه‌ها و مخاطرات آن کنار گذاشته می‌شد. خاویرپرز دکوئیار دبیر کل وقت سازمان ملل هم با درک و ابتکار شخصی روند‌های تازه‌ای را برای پایان دادن به جنگ پیش گرفته بود که می‌توانست با تصمیم مدیریت کلان جنگ همسویی داشته باشد.
در چنین شرایطی – عملیات کربلای۴- جنگ سرنوشت، در آخرین ساعات روز سوم دی ماه ۱۳۶۵ درحد فاصل جزیره مینوتا شلمچه آغاز شد. اما فردای آن روزعملیات بدون کسب نتیجه‌ای متوقف گردید. نتیجه تلخ و ناباورانه عملیاتی که هشت ماه برای آن برنامه‌ریزی شده بود موجب یأس و ناامیدی فرماندهان نشد و بلافاصله طرح و اجرای عملیات کربلای ۵ با حمایت عالی‌ترین فرمانده جنگ (آیت‌الله هاشمی رفسنجانی) به یگان‌ها ابلاغ شد. پیش‌بینی این بود که نیروهای ارتش دشمن درشرایط روحیه برتر برای باز پس‌گیری فاو اقدام کنند و تنها برگ برنده ایران را از کف‌اش بیرون کشیده و صدام دیکتاتور بغداد فرصت جولان سیاسی بیابد. از این‌رو لازم بود عملیات بعدی با سرعت و قبل از بازگشت نیروهای دشمن از مرخصی تشویقی انجام پذیرد. درطراحی عملیات کربلای ۵ مناطق عملیاتی محدود‌تر و محورها متمرکز‌تر شدند اما شلمچه همچنان محورعملیاتی باقی ماند. شلمچه به‌دلیل دروازه شرقی بصره ونزدیک‌ترین راه برای رسیدن به دومین شهر عراقی از اهمیت زیادی برخوردار بود. ضمن اینکه مواضع و عقبه‌های یگان‌های شرکت‌کننده در عملیات کربلای ۴ در منطقه موجود بوده و نیازی برای جابه‌جایی نیرو، تجهیزات و اقدامات جدید مهندسی برای ایجاد عقبه وجود نداشت. از این‌رو شلمچه محور اصلی عملیات کربلای ۵ درنظر گرفته شد. موفقیت یگان‌های خط شکن خودی در شکستن خطوط پدافندی ارتش عراق و نفوذ در این محور در جریان عملیات قبل از آسیب‌پذیری خطوط دشمن در شلمچه حکایت داشت و از عوامل مهم در انتخاب شلمچه به‌عنوان محور اصلی برای حمله سرنوشت به شمار می‌رفت.
ارتش عراق با این تصور که عملیات کربلای ۴ همان حمله وعده داده شده بوده و تا عملیاتی دیگر فرصت لازم است، آماده فرستادن نیروهایش به مرخصی بود و قرار بود تعداد قابل توجهی از افسران ارتش عراق به مرخصی بروند که در صورت تحقق این امر آسیب دشمن را دوچندان می‌کرد.
پس از ابلاغ مأموریت جدید به یگان‌ها فرماندهان با تردید به موضوع موفقیت عملیات زودهنگام بعدی نگریسته و با آن مخالفت کردند. در این ارتباط جلسه‌ای با حضور فرماندهان و آیت‌الله هاشمی رفسنجانی برگزار شد که نزدیک به ۲۴ ساعت به طول انجامید. در پایان مقرر شد تا نیروی زمینی سپاه یک هفته بعد در شلمچه عملیات نماید. با نزدیک شدن روز موعود به‌دلیل آماده نبودن یگان‌ها یک روز اجرای عملیات به تعویق افتاد. در پی عدم آمادگی یگان‌ها آیت‌الله هاشمی رفسنجانی یک بار دیگر در قرارگاه خاتم‌الانبیا درحضور فرماندهان حاضر شد و به‌رغم آنکه تصور می‌شد فرماندهان برای اجرای عملیات قانع شده‌اند با موجی از تردید‌ها وانتقادها روبه رو شد. فرماندهان با طرح این شبهه که با درنظر گرفتن اصول نظامی و محاسبات کمی، ضریب موفقیت عملیات ناچیز است با آن مخالفت می‌کردند. سرانجام پس از ساعت‌ها بحث و بررسی فرمانده کل سپاه که به ادامه جنگ اعتقاد داشت تصمیم خود را مبنی بر اجرای عملیات در وقت مقرر اعلام کرد.

اجرای عملیات کربلای۵
درساعات پایانی روز ۱۸ دی ماه ۱۳۶۵ یگان‌های تحت امر قرارگاه کربلا خود را به نقطه آغاز عملیات رساندند و دقایق اولیه روز بعد عملیات آغاز شد. نیروهای خودی با برتری از سد موانع متعدد سپاه سوم ارتش بعث عراق گذشتند و توانستند پیچیده‌ترین، مستحکم‌ترین و شکست‌ناپذیرترین خطوط دفاعی دشمن را درهم بشکنند و در بخش‌هایی از غرب کانال ماهی و زمین پنج ضلعی مستقر شوند. روزهای بعد به‌رغم فشار شدید دشمن توانستند مواضع متصرفه را تثبیت و سرپل‌های خود را تکمیل کنند. حتی در روز سوم عملیات رزمندگان توانستند خود را درعمق خاک دشمن به جزایر بوارین و نهرجاسم یعنی خط سوم دفاعی دشمن برسانند اما براثر شدت بمباران منطقه توسط انواع و اقسام آتشباری و حملات هوایی، هوای منطقه آنچنان سنگین و آلوده شده بود که تنفس را مشکل کرده بود در این شرایط بمباران شمیایی هم توسط هواپیماهای دشمن انجام گرفت وکار پیشروی را با مشکل روبه رو کرد. بنابراین تلاش رزمندگان برای اتصال به هم از طریق زمین مثلثی شکل غرب کانال ماهی به بخش جنوبی آن مقدور نشد و به دلیل دسترسی نداشتن به عقبه خشکی و فشار مستمر و سنگین آتشباری دشمن پیشروی متوقف و نیروهای خودی به تثبیت مناطق تصرف شده پرداختند.
بدین ترتیب پس از ۷ روز مقاومت نیروهای خودی از محور جزیره بوارین، خط دوعیجی، نهرجاسم و اغلب جزیره‌ ام‌الطویل عقب‌نشینی کردند.

نتایج عملیات کربلای۵
کربلای ۵ عملیات آبی خاکی بسیار دشواری بود که در محور شلمچه به اجرا درآمد و با وجود خسارت‌های انسانی و ادوات برای دوطرف، موجب درهم شکسته شدن دژ‌های به ظاهر تسلیم‌ناپذیر پدافند دشمن شد و قدرت ایمان را به رخ جهانیان کشید؛ موضوعی که منجر به صدور قطعنامه ۵۹۸ در روزهای بعد شد. همچنین نیروهای خودی از ۵/۲ تا ۷ کیلومتر به بصره نزدیک‌تر شدند که با توجه به شرایط محور شلمچه از ارزش فوق‌العاده‌ای برخوردار می‌بود و ۷۵ کیلومتر مربع از مواضع دشمن به تصرف رزمندگان درآمد.
با این همه عملیات کربلای ۵ نتوانست عملیات سرنوشت باشد و اهداف ما را در نقطه پایان نهادن به جنگ از موضع اقتدار تأمین کند.
عملیات کربلای۵ برخلاف سایر عملیات‌ها بازتاب وسیعی در مطبوعات و رسانه‌های غربی داشت و محافل سیاسی ونظامی را وادار به اظهار نظر و طرح نگرانی‌هایشان از قدرت معنوی رزمندگان نمود. این نگرانی‌ها دست رژیم بعث عراق را باز گذاشت تا در اعمال جنایت‌های جنگی دست به گسترش جنگ شهرها زده و در همان روزهای اول ۳۰ منطقه مسکونی در شهرها را ۱۶۵ بار مورد حملات هوایی وموشکی خود قرار دهد و مردم نقاط دوردست را به خاک وخون بکشد. حملات پردامنه ارتش بعث عراق موجب شد تا ۲۰۵۰ نفر به شهادت رسیده وبالغ بر ۷۹۰۰ هموطن مجروح شوند.

جنگ نفتکش‌ها
 جنگ نفتکش‌ها نیز یکی از جنبه‌های توسعه جنگی عراق محسوب می‌شود که با وجود آغاز آن درسال ۱۳۶۳ از این مقطع شدت یافت و علاوه‌بر نفتکش‌ها، کشتی‌های بازرگانی نیز مورد هدف قرار گرفتند که درنتیجه آنها ۱۸۰ نفتکش مورد اصابت قرار گرفته و ۵۰/۶ میلیون تن نفت وارد آب‌های آزاد شد.