* آرش شایسته نیا

انتشار روزنامه در ایران مانند بسیاری دیگر از مظاهر تمدن غربی پیش ازآن که برای پاسخگویی به یک نیاز فوری و حتمی باشد، حاصل نوعی هم چشمی با دنیای متمدن بود . در واقع شکست از سپاهیان روس ، عباس میرزای ولیعهد را به فکر مظاهر تمدن انداخت و میرزاصالح شیرازی ( کازرونی ) که به کشورانگلستان رفته بود تا درس بخواند در بازگشت به اشاره دربار ، نشریه ای بی نام و نشان انتشار داد که به ” کاغذ اخبار ” مشهور شد . براین اساس و بر اسناد به دست آمده وتحقیقات انجام شده بنیانگذار نخستین نشریه ادواری چاپی در ایران میرزاصالح شیرازی محسوب می شود .

میزا صالح در یادداشت های خود می نویسد :

” با خود اندیشه نمودم که بجز تحصیل اگر توانم چیزی از این ولایت به ایران برم که به کار دولت علیه آید شاید خوب باشد و مدتها بود که خیال بردن چاپ و صنعت باسمه در سرمن افتاده بود . چند روز بعد از آن به لندن رفته قواونل خان را دیده کیفیت را به او حالی کردم . این مطلب را پسندید و بعد از آن مستر ” دانی ” ( که نام این استاد چاپخانه در کتاب هاو مقاله های مختلف دانی ،دانس ، واتس  هم آمده است ) نامی که اوستاد چاپ ساز یعنی مختص آنست که انجیل را در زبان فارسی و هندی و سریانی و عربی و سایر زبانهای غریبه چاپ می زنند دیده هر روز دو ساعت بنده در کارخانه او رفته من اوله و الی آخره چاپ را ( آموختم ) .

مرحوم مهدی بامداد در شرح حال وی پس از مراجعت به ایران می نویسد :

میرزا صالح را که زبان انگلیسی ، فرانسه و لاتین یاد گرفته بود مترجم و مستشار – عباس میرزا – شد و چیزی نگذشت که در طبقه رجال و اعیان قرار گرفت و ضمنا” دستگاه چاپ را که همراه خود به ایران آورده بود در تبریز راه انداخت و چون خودش مشغله زیاد داشت و جنبه اعیانیت پیدا کرده بود، دیگری(= میرزا جعفر نامی ) را برای اداره امور چاپخانه تعیین نمود ( هم چنین ) میزرا صالح پس از این که وزیر تهران شد ، میرزا اسداله را از اهل فارس با مخارج زیادی برای یادگرفتن صنعت چاپ به پطرزبورگ فرستاد . میرزا اسداله بعد از مراجعت از روسیه چاپخانه ای در تبریز دائر کرد . به امر حکومت وقت این چاپخانه را میرزا اسداله و آقا رضا و دیگران از تبریز به تهران منتقل کردند و تحت نظر میرزا صالح شیرازی مرکز چاپ و نشر نخستین نشریه ادواری چاپی گردید .

سید فرید قاسمی در حاشیه کتاب ” نخستین کوشش ” نوشته است: البته این روزنامه نام وعنوان خاصی نداشته لیکن به اخبار ، اخباروقایع و بیش تربه کاغذ اخبار معروف است .”

نوع و روش کاغذ اخبار ” خبری ” ، زبان آن ” فارسی ” و قطع آن ۴۰سانتی متر طول و ۲۴ سانتی متر عرض دارد . تیترهای کاغذ اخبار به خط نسخ و متن آن به خط نستعلیق است .وابستگی آن به ” دولت ” بوده و بصورت ” ماهانه ” در چاپخانه میرزا اسدالله باسمه چی چاپ می شده است .

تعداد صفحات کاغذ اخبار ۲صفحه بوده که در صفحه اول درج اخبار ممالک ” شرقیه ” و صفحه دوم محل درج اخبار ممالک ” غریبه ” است .

میرزا صالح که مقدمات را فراهم کرده بود با موافقت دولت نوید انتشار نخستین نشریه چاپی ایران را در یک صفحه در رمضان المبارک ۱۲۵۲قمری به تمام نقاط کشور و برای مقامات دولتی و رسمی ارسال کرد .

نکته جالب این که ، میرزا صالح نه ادیب بود و نه اهل سیاست ، هرگاه نثر کاغذ اخبار را مقایسه می کنیم ، در می یابیم این نثر ساده تر و از طمطراق نثر زمانه به دور بوده است .

در بخشی از اعلام نامه میرزا آمده است :

بر رای صوابنمای ساکنین ممالک محروسه مخفی نماناد که همت ملوکانه اولیای دولت علیه مصروف بر این گشته است که ساکنین ممالک محروسه تربیت شوند و از آن جا که اعظم تربیت آگاه ساختن از کار جهان است لهذا بحشب حکم شاهنشاهی کاغذ اخباری مشتمل بر اخبار شرقیه و غربیه در دارالطباعه ثبت و به اطراف و اکناف فرستاده خواهد شد اما اخبار شرقیه عبارتست از عربستان و اناتولی و ارمن زمین و ایران و خوارزم و توران و سیبر و مغلستان و تبت و چین و ماچین و هندوستان و سند و کابل و قندهار و گیچ و مکران و اخبار غریبه عبارتست از اخبار پروپ یا فرنگستان و افریقا و امریکا و ینگی دنیا و جزایر متعلقه به آنها ، مختصرا هرآن چه طرفه بوده و تازگی داشته و استماع آنها مورث آگاهی و دانش و عبرت اهالی این مملکت خواهد بود ماهی یک مرتبه در دارالطباعه ثبت و بهمه ممالک انتشار خواهد نمود ؛اکنون همین قدر اظهار می شود که برهمه طبقات خلق لازم است که بمفاد کن فی زمانک مثل اهل زمانک بنهجی در رفتار و کردار خود قرار و مدار دهند که عامه خلق ازآن قرار زندگی میکنند و از آن طریقه رفتار و انحراف نورزند تا آسودگی و راحت یابند …..

سید فرید قاسمی می نویسد:

گرچه بعضی پژوهندگان معتقدند ” این طلیعه فقط اعلان نشر روزنامه ای در آینده نیست ، بلکه خود حکم یک شماره روزنامه ماهیانه را دارد بین نشر این طلیعه و اخبار محرم الحرام دو یا سه شماره از همین قبیل منتشر شده باشد. لیکن اکثر محققان اخبار وقایع شهر محرم الحرام را که در دوشنبه ۲۵ محرم الحرام ۱۲۵۳ق برابربا اول ماه مه ۱۸۳۷م منتشر شده است نخستین شماره روزنامه میرزا صالح می دانند . این شماره در دو ورق است که یک روی آن سفید و بر سرلوحه آن نشان دولتی نقش شده و در پایین آن ” اخبار وقایع شهر محرم الحرام ۱۲۵۳که در دارالخلافه تهران انطباع یافته ” قید شده است . صفحه اول اخبار ممالک شرقیه که شامل اخبار دارالخلافه طهران است و صفحه دوم اخبار ممالک غربیه که خبرهایی از کشور ایتالیا ، ینگه دنیا ( آمریکا )، انگلند ( انگلستان ) ، ترکیه و … درج شده است .

* منابع مطالعاتی

– نخستین کوشش ( ۱۳۷۲) . سید فرید قاسمی ، تهران: خانه مطبوعات

– شرح حال رجال ایران در قرون ۱۲و۱۳و۱۴هجری ، ج۳ (۱۳۶۳) . مهدی بامداد ، تهران : زوار

– سفرنامه میرزا صالح ( ۱۳۶۲). همایون شهیدی ، تهران : راه نو