دکتر منصور پهلوان
استاد دانشگاه

در آخرین وصایای امیر مؤمنان علی(ع)که با فرق شکافته در بستر شهادت ایراد فرموده، سفارش‌هایی در باب وظایف اجتماعی مسلمانان دارد که از هر حیث شایسته توجه است. انجام این وظایف به‌قدری مهم است که علی(ع) در ابتدای ذکر هر یک از آنها دو بار نام «الله» را بر زبان جاری ساخته و هشدار داده که در انجام این وظایف خدا را در نظر داشته باشید.این وصایا در کتب تاریخ و حدیث ثبت است و در نامه ٤٧ نهج‌البلاغه نیز آمده است. برخی از این وظایف عبارتند از:
۱ «کونوا للظالم خصما و للمظلوم عونا»
دشمن ستمکار و یاور ستمدیده باشید.
در جامعه اسلامی نمی‌توان نسبت به ظالم و مظلوم بی‌تفاوت بود. در حدیث «من رأی سلطانا جائرا» آمده است که خداوند چنین شخص بی‌طرف و محافظه‌کاری را که راضی به ظلم ظالم باشد، به همانجا می‌برد که آن ستمکار را؛ و در حدیث «من سمع رجلا ینادی یا للمسلمین» آمده است که اگر کسی به یاری مظلوم نشتابد، مسلمان نیست. نمی‌شود فردی با ستمگران دوست و رفیق باشد اما در گناه آنان شریک نباشد، همچنان که نمی‌شود فردی به یاری مظلوم نشتابد و نام خود را مسلمان بگذارد.
۲«و نظم امرکم»
رعایت نظم و ترتیب از مهم‌ترین عوامل موفقیت در امور فردی و اجتماعی است.
 لفظ (امر) اسم جنس است و اگر اسم جنس، مضاف واقع شود افاده عموم می کند، یعنی تمامی امور و کار‌های شما باید بر اساس نظم باشد.امروزه شاهد هستیم که در بعضی کشورهای دوردست به این دستور مولی عمل می‌کنند و پیشرفت‌های چشمگیری هم به‌دست آورده‌اند، ولی متأسفانه خیلی از کارهای ما فاقد نظم و ترتیب است. حتی شنیده می‌شود که برخی از افراد به‌ظاهر مسلمان می‌گویند نظم ما در بی‌نظمی است!
۳«وا صلاح ذات بینکم»
 تعالی جامعه در گرو داشتن روابط حسنه بین آحاد و اجزای آن است، اینکه افراد به یکدیگر خوشبین باشند و پیوند و دوستی بین آنها برقرار باشد، صالح و درست بودن روابط آحاد جامعه با یکدیگر به قدری مهم است که پیامبر اکرم(ص) فرموده است: اصلاح ذات البین و رفع کدورت و پیوستن و آشتی دادن از تمامی نماز و روزه برتر و بهتر است.
۴«الله! الله! فی الأیتام»
 درباره یتیمان می‌فرماید: از خدا پروا کنید مبادا رزق و روزی ایشان به آنها نرسد و آنان در حضور شما تباه شوند.
رسیدگی به ایتام و فرزندانی که سایه پدر بر سر ندارند از وظایف اجتماعی مسلمانان است. حتی اگر به اجر اخروی این کار هم معتقد نباشیم، وجود کودکان بی‌سرپرست و رها در اجتماع که تحت تعلیم و تربیت صحیحی پرورش نیافته باشند می‌تواند برای جامعه خطرآفرین باشد و برخی پدران ما چه نیکو عمل می‌کردند و یتیمی را در کنار فرزندان خویش پرورش می‌دادند و وسایل تحصیل و شغل و ازدواج آنان را فراهم می‌کردند.
۵«الله‌الله فی جیرانکم»
 از دیگر وظایف اجتماعی در دیدگاه امیر مؤمنان علی(ع) رسیدگی به احوال همسایگان است و در روایتی از پیامبر اکرم(ص) آمده است: مسلمان نیست کسی که سر بر بسترخواب برساند درحالی که همسایه او با شکم گرسنه سر بر بالین می‌نهد.
 همچنین علی(ع) می‌فرماید: پیامبرخدا(ص) آنقدر سفارش همسایگان را فرمود که ما گمان کردیم، به‌زودی او همسایه را وارث همسایه خواهد ساخت.
۶«و علیکم بالتواصل و التباذل»
 از دیگر وظایف اجتماعی مسلمان برقراری پیوند و اتصال و بخشش و کرامت میان همدیگر است و دوری کردن از قهر و جدایی، اگرچه با افراد و خویشان هم‌عقیده نباشیم، این پیوند و اتصال باید برقرار باشد.
چنان که در حدیثی راوی می‌گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: «کسانی با من خویشاوندی دارند، اما با من هم‌عقیده نیستند، آیا برای آنان بر عهده‌ام حقی است؟ فرمود: بلی؛ حق خویشاوندی را چیزی قطع نمی‌کند و اگر با تو هم‌عقیده باشند، برای آنان دو حق است؛ یکی حق خویشاوندی و دیگری حق اسلام (بحار١٣١/٧٤)
۷«لا تترکوا الامر بالمعروف»
دیگر از وظایف اجتماعی سفارش شده در کلمات علی(ع) لزوم امر به معروف و نهی از منکر است و این از درخشان‌ترین تعالیم اجتماعی اسلام است. اعمال و رفتار ما در جامعه، تأثیرگذار در سرنوشت دیگران است، ما نمی‌توانیم بگوییم هر کس آزاد است تا در صحنه اجتماع هر کاری را که خواست انجام دهد، مثل آنکه اگر کشتی‌نشستگانی ببینند یک نفر مشغول سوراخ کردن کشتی است وساکت بنشینند، بلکه باید از این عمل منکر او جلوگیری کنند، امر به معروف و نهی از منکر نشانی از پویایی جامعه است و آن را به سوی کمال سوق می‌دهد، در دنباله، علی(ع) می‌فرماید: اگر امر به‌معروف و نهی از منکر را ترک کنید اشرار بر شما حکومت خواهند کرد (فیولّی علیکم اشرارکم) از اینجا معلوم می‌شود که امر به معروف و نهی از منکر برای جلوگیری از کارهای خلاف حاکمان و ترغیب آنان بر انجام کارهای نیک است، یعنی مردم بایستی نظارت دائمی بر رفتار حاکمان و متولیان امور داشته باشند.
آری اگر مسلمانان به وظایف اجتماعی خویش که در آخرین سفارش‌های علی(ع) بر آنها تأکید شده، عمل کنند، مدینه فاضله اسلامی تحقق خواهد یافت.