* دکتر کبری درویش پیشه

کتاب پژوهش کیفی ( از نظریه تا عمل ) تالیف دکتر خدیجه ابوالمعالی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن  را نشر علم در یک هزار و۶۵۰ جلد چاپ و روانه بازار کرده است .

این کتاب ۶۱۵ صفحه ای دارای ۱۹ فصل است که مولف برای آموزش آسان و روان خود علاوه بر فهرست جدول ها از اشکال نیز بهره گرفته است .

تعریف و ماهیت پژوهش کیفی ، پایه های پژوهش کیفی ، مقایسه روش کمی و کیفی ، چگونه یک پژوهش کیفی را آغاز نماییم ، راهبردهای نمونه گیری در پژوهش کیفی ، اخلاق درپژوهش کیفی ، ارزیابی پژوهش های کیفی ، مصاحبه ، مشاهده ، اسناد و احساسات ، قوم نگاری ، مطالعه موردی ، اقدام پژوهی ، نظریه زمینه ای ، تحلیل گفتگو ، تحلیل داده ها درپژوهش کیفی ، تکالیف اصلی تحلیل و گزارش نتایج کیفی عنوان های فصول  19 گانه کتاب پژوهش کیفی است .

دکتر علیرضا کیامنش ، استاد دانشگاه تربیت معلم در حوزه تحقیق و ارزشیابی که برای این کتاب مقدمه نوشته است ، در قسمتی از مقدمه خود آورده است : پژوهشگران طرفدار رویکرد کیفی ، با استفاده از شیوه استقرایی ، یک نظریه یا الگوی معنایی را تولید و یا شکل می دهند . انسان ها درگیر دنیای خود هستند و دنیای خود را بر اساس تجارب فرهنگی ، تاریخی و اجتماعی و در تعامل با جامعه انسانی شکل داده و درک می کنند . پژوهشگر کیفی نیز این معنا را از طریق داده های جمع آوری شده در محیط تولید می کند . در مجموع پژوهشگران کیفی با رد مفروضه های اثبات گرایان ۵ اصل بدیهی ارائه کرده اند .

کیامنش در بخش دیگری از مقدمه خود آورده است : میزان دانش گسترده و متراکم شده در دو رویکرد کمی و کیفی و رویکرد نوپای ترکیبی در ایران زمین یکسان نیست . رویکرد کمی همچون سایر کشورها در ایران سابقه طولانی تری دارد و منابع نسبتا گسترده ای هم در این زمینه با کیفیت های متفاوت وجود دارد .پژوهش های موجود در جامعه ، بدون قضاوت در مورد کم و کیف این پژوهش ها ، نشانگر سیطره این رویکرد بر حوزه پژوهش در علوم تربیتی و روان شناسی است . منابع علمی در زمینه رویکرد کیفی وپژوهش های کیفی انجام شده به دلیل سابقه کمتر رویکرد کیفی در دنیا و بالطبع در این سرزمین بسیار محدود است .ترجمه چند اثر و تالیف چند کتاب و مطالب نوشته شده در قالب یک فصل در کتاب های روش تحقیق برای معرفی این رویکرد به جامعه کشور و علاقه مندان به پژوهش کافی به نظر نمی آید . در نبود منابع غنی و گسترده نمی توان انتظار داشت که پژوهشگران رویکرد کیفی را آن طور که شایسته است مورد توجه قرار داده و یا کار خود را با کیفیت قابل قبول عرضه نمایند . کتاب ” پژوهش کیفی  از نظریه تا عمل ” می تواند در بسط و گسترش این رویکرد در جامعه علمی و پژوهشی کشور اثر گذار باشد .

دکتر ابوالمعالی هم درابتدای مقدمه کتاب خود آورده است : کتاب های کمی به زبان فارسی در مورد پژوهش های کیفی تالیف شده است و کتاب هایی که بتوانند دیدگاه واقع بینانه ای در مورد چالش های عملی پژوهش کیفی در اختیار دانشجویان و پژوهشگران قرار دهند ، انگشت شمارند . این کتاب مطالب نسبتا جامعی را در خصوص مبانی نظری پژوهش کیفی و رهنمودهای عملی برای هدایت آن در اختیار خوانندگان قرار می دهد .

** بخشی از کتاب پژوهش کیفی از نظریه تا عمل

کلید فهم پژوهش کیفی بر این عقیده مبتنی است که معانی به لحاظ اجتماعی در تعامل با دنیای خارج ساخته می‌شوند. از دیدگاه پژوهشگران کیفی دنیا یا واقعیت، ثابت، منفرد یا منطبق بر پدیده‌های قابل‌اندازه‌گیری اثبات‌گرایان ( در پژوهش کمی ) نیست. در عوض، ساختارها و تفاسیر چندگانه‌ای از واقعیت وجود دارند که بی‌ثبات بوده و در طول زمان تغییر می‌کنند. پژوهشگران کیفی به درک این تفاسیرچندگانه در یک مقطع زمانی و در یک زمینهٔ خاص علاقه‌مندند و در صدد درک و فهم و یادگیری تجربهٔ افراد و معانی تجارب مختلف برای آنان و تعامل آنان با دنیای اجتماعی هستند ( مریام،‌۲۰۰۲). پژوهش کیفی به شما اجازه می‌دهد که موضوعات را از چشم‌انداز شرکت‌کنندگان در مطالعه معرفی کنید و معانی و تفاسیری را که آنان به رفتار، وقایع و اشیا می‌دهند بفهمید. برای مثال درک و فهم تجربهٔ افراد از یک بیماری یا ناتوانی، یا معرفی هنجارهای فرهنگی و اجتماعی و یا تجربهٔ افرادی که از خدمات بهداشتی استفاده می‌کنند ( هنینک، هاتر و بیلی، ۲۰۱۱ ). این درک و فهم رویکرد تفسیری را منعکس می‌کند که در فصل دوم شرح داده شده است

در پژوهش کیفی ممکن است به دنبال یافتن پاسخ این سؤال باشید که چگونه جنبه‌های سیاسی و اجتماعی یک موقعیت، روی شکل‌گیری واقعیت اثر می‌گذارند، یعنی به چه شیوه‌ای عوامل زمینه‌ای بزرگتر بر نحوهٔ ساخت واقعیت توسط افراد، اثر می‌گذارند؟ ( توجه به این موارد، پژوهش کیفی انتقادی را مشخص می‌کند ). به طور مثال اگر علاقه‌مند باشید که خدمات بیشتر یا خدمات جایگزین را در پرورشگاه‌ها ارائه دهید (مانند پرورش در خانواده/ غیرخانواده، تعامل بزرگسال/ کودک)، لازم است هزینهٔ آن را تأمین کنید و سعی کنید از طریق تبلیغ و تعاملات اجتماعی گسترده، نظر طبقات اجتماعی مختلف را به اهمیت این موضوع جلب کرده و زمینه را برای دریافت کمک‌های مالی فراهم کنید ( لیچمن۱۴،  ۲۰۰۶). در این مثال به این نکته اشاره شده است که تعاملات اجتماعی و تبلیغات اجتماعی در سطح وسیع بر روشی که افراد واقعیت را می‌سازند اثر می‌گذارند.

از دکتر خدیجه ابوالمعالی چند عنوان کتاب نیز تاکنون به چاپ رسیده است که می توان به کتاب ” پژوهش تحلیل روایتی در روان شناسی ” را نام برد که درسال ۱۳۹۸ از سوی انتشارات علم چاپ و به بازار کتاب آمده است .