، قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ شروعی طوفانی و تاثیرگذار علیه رژیم طاغی پهلوی بود که باید همواره مورد ارزیابی و بررسی قرار گیرد. حضور همه جانبه هنرمندان، نویسندگان و پژوهشگران در خصوص این رویداد مهم می‌تواند زوایای پنهان آن را روشن کند. هنوز حرف‌های ناگفته بسیاری وجود دارد که باید ثبت و ضبط شود.

مطالعه آثاری که تاکنون منتشر شده با آنکه حجم زیادی ندارد اما می‌توانند نمایی کلی از قیام ۱۵ خرداد را به خواننده منتقل کنند. در ادامه برخی کتاب‌هایی که در این خصوص منتشر شده، معرفی شده است.

بهار بیداری: خاطرات بازماندگان حماسه ۱۵ خرداد دشت ورامین

این کتاب را نشر رسول آفتاب، وابسته به موسسه فرهنگی هنری رسول آفتاب به انتشار رسانده است و موضوع آن، قیام ۱۵ خرداد، ۱۳۴۲ به همراه بخش‌هایی از تاریخ پهلوی و جنبش‌های و قیام‌هاست.

این کتاب ۲۲۸ صفحه‌ای که اولین بار در سال گذشته به چاپ رسیده، تنها بخشی از خاطرات شاهدان خیزش انقلابی مردم دشت ورامین در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ است. دشت بزرگ ورامین، شامل شهرستان‌های ورامین، پیشوا، پاکدشت و قرچک است، مهد شیرمردان ولایتمداری که غیرت دینی و شجاعت انقلابی خود را صرف حمایت از حریم مرجعیت و ولایت کردند. حرکت کفن‌پوشان پیشوا و ورامین به سمت تهران در ۱۵ خرداد ۴۲ در باقرآباد قرچک منجر به شهادت، جراحت و اسارت عده‌ای از مردم انقلابی شد که در این کتاب روایت آن روزها آمده است.

۱۵ خرداد ۴۲ چرا و چگونه؟

همانطور که از نام این کتاب برمی‌آید، مولفان علیرضا مهدی زاده و فاطمه قره‌چایی سعی کرده‌اند در آن، به ریشه‌یابی و انعکاس واقعه ۱۴ خرداد سال ۴۲ بپردازند.

این کتاب که از سوی نشر امروز و فردا و در ۲۵۶ صفحه تدارک دیده شده، در سال ۹۲ به چاپ رسیده است، در هفت فصل تدوین‌شده که سه فصل نخست به شرح وقایع پیش از قیام، از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۲ شمسی اختصاص دارد. در فصل چهارم، به طور ویژه به مقطع قیام ۱۵ خرداد و جریانات مربوط به آن پرداخته‌شده و فصل پنجم، دربردارنده بیانات امام خمینی (ره) در مورد قیام تاریخی ۱۵ خرداد است. در فصل ششم، بیانات مقام معظم رهبری در مورد این قیام درج‌شده و فصل پایانی، مربوط به مسابقه کتاب‌خوانی است.

نگاهی به قیام خونین ۱۵ خرداد ۱۳۴۲

دیگر کتاب منتشر شده حول محور قیام ۱۵ خرداد، کتاب «نگاهی به قیام خونین ۱۵ خرداد ۱۳۴۲» است. این کتاب را انتشارات کتاب سبز منتشر کرده که از سری کتابچه‌های موسوم به «کتاب سبز» است و در آن با رویکردی تاریخی، به بررسی نحوه شکل‌گیری قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ پرداخته می‌شود.

در این بررسی، نحوه تشکیل نهضت آزادی علیه اصلاحات انقلاب شاه و نحوه شکل‌گیری انقلاب سفید، طرحی آمریکایی که درصدد آن بود تا زنان مسلمان را به بی‌بندوباری سوق دهد، در راستای قیام ۱۵ خرداد مورد توجه قرار گرفته است.

روزشمار ۱۵ خرداد

نشر سوره مهر اما به شکل گسترده‌تری به رویداد ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ پرداخته است. این نشر یک مجموعه سه جلدی با عنوان «روزشمار ۱۵ خرداد» را به انتشار رسانده که در ادامه به هر مجلد اشاره‌ای خواهد شد:

احد گودرزیانی در جلد اول به مرور وقایع اساسی در بهار سال ۱۳۴۰ (به عنوان نقطه آغاز شکل‌گیری قیام ۱۵ خرداد) می‌پردازد که با توجه به رویدادهای برجسته این برهه حساس تاریخی همچون رحلت آیت‌الله العظمی بروجردی و تعیین مرجعیتی برای جانشینی ایشان و انتقال سمت نخست‌وزیری از جعفر شریف امامی به علی امینی مطالعه آن می‌تواند برای طیف‌های متنوع جامعه سودمند باشد.

بخش‌هایی نظیر رحلت آیت‌الله بروجردی و توجه به شناسایی مرجع تقلید جانشین ایشان، اعتراض و تظاهرات و اعتصاب دانشجویان، معلمان، کارمندان و کارگران، انتقال سمت نخست‌وزیری از جعفر شریف امامی به علی امینی، انحلال دو مجلس وقت، سنا و شورای ملی، تأسیس نهضت آزادی ایران و جلسات جبهه ملی، بازداشت چهره‌های نظامی به اتهام فساد مالی، فعالیت جمعیت‌های زنان به ریاست یک زن وابسته به حکومت و اعلام موجودیت اتحادیه زنان حقوق‌دان ایران و آغاز اجرای قانون اصلاحات ارضی به این ترتیب جلد اول روزشمار را تشکیل داده است.

این جلد، آذر ۱۳۹۰ در ۵۵۳ صفحه و با شمارگان دو هزار و ۵۰۰ نسخه به چاپ رسیده است.

جلد دوم از مجموعه روزشمار نیز تلاشی است در جهت طی‌ کردن فاصله میان این دو حافظه عمومی و خاص که کار گردآوری و تدوین آن از نخستین روزهای سال ۱۳۷۶ آغاز شده است. منابع مورد استفاده در این جلد، به همت اعضای واحد تدوین تاریخ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه‏ هنری در قالب «طرح تحقیقاتی ۱۵ خرداد ۱۳۴۲» یادداشت‌برداری شده و در اختیار احد گودرزیانی قرار گرفته است.

مؤلف در این مجلد به بازخوانی وقایع تاریخی تابستان سال ۱۳۴۰ می‌پردازد و در روزشمار هر روز که با عنوان‌های خبرهای همان روز آغاز می‌شود، متن خبرها و شرح وقایع آن روز را نیز درج کرده و در پی‌نوشت هر متن نشانی منابع خبری را به صورت کامل می‌آورد. از این جهت جلد حاضر در امتداد مسیر مجلد پیشین مجموعه، در مسیری از روزهای تاریخ ایران قدم بر می‌دارد که در نهایت به ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ خواهد رسید.

جلد سوم مجموعه «روزشمار ۱۵ خرداد» نیز به کوشش احمد گودرزیانی در واحد تدوین تاریخ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری در نشر سوره مهر به چاپ رسید. این مجلد وقایع پائیز ۱۳۴۰ را به صورت روزشمار بازگو می‌کند.

در این مجموعه وقایع فاصله زمانی آغاز سال ۱۳۴۰ تا پایان سال ۱۳۴۳ به صورت روزشمار بررسی می‌شود تا مقدمات و بازتاب حوادث خرداد ۱۳۴۲نیز به صورت کامل بررسی شود.

اصلاحات آمریکایی و قیام ۱۵ خرداد

در معرفی این کتاب آمده است: یکی از ریشه‌ها و علل قیام ۱۵ خرداد، برنامه‌ها و سیاست‌های رژیم پهلوی با عنوان برنامه‌های اصلاحات در سال‌های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۲ بود.

این اصلاحات دیکته شده آمریکا که بیشتر در جهت منافع ایالات متحده تعریف می‌شد، دارای خاستگاهی بیرونی و انگیزه‌های استعماری بود و در نتیجه پیامد‌های ناهمگونی دربرداشت.

بخشی از این پیامد‌ها به قیام ۱۵ خرداد ۴۲ منتهی شد و به همین جهت کتاب حاضر به ارزیابی میزان تاثیر برنامه اصلاحات رژیم پهلوی بر قیام ۱۵ خرداد می‌پردازد، این اثر ۳۶۰ صفحه‌ای به نویسندگی عباس خلجی در دو هزار نسخه و با قیمت ۱۸ هزار ریال توسط انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی روانه بازار کتاب شده است.

نقش بازار در قیام ۱۵ خرداد

در مقدمه این کتاب آمده است: قیام ۱۵ خرداد سال ۴۲ که بلافاصله پس از خبر دستگیری امام خمینی شکل گرفت، در تاریخ معاصر ایران نقطه عطفی محسوب می‌شود که اصلی‌ترین پیامد آن در بلند مدت پیروزی انقلاب اسلامی بود، در این قیام تاریخی بازار تهران از مراکز حساسی بود که به مبارزات انقلابی ضد رژیم پهلوی پیوست و ثمره پیوند آن با قیام ۱۵ خرداد در حوادث پس از آن، چون تعطیل کردن بازار و هماهنگی و ارتباط پیوسته با روحانیت مبارز جلوه‌گر شد.

علاوه بر بازار تهران این کتاب نقش‌آفرینی بازار‌های مناطق مختلف کشور در قیام ۱۵ خرداد را نیز همراه با اسناد مربوط به آن مورد بررسی قرار داده است.

این اثر نوشته رحیم روح بخش در ۴۵۵ صفحه و درسه هزار نسخه با قیمت ۲۵ هزار ریال توسط انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ و منتشر شده است.

نقش روحانیت در قیام ۱۵ خرداد

در بخشی از این کتاب آمده است: قیام ۱۵ خرداد که زمینه‌ساز پیروزی انقلاب اسلامی ایران شد از وقایع بسیار مهم تاریخ معاصر ایران محسوب می‌شود که قدرت روحانیت را در مبارزه با رژیم حاکم روشن کرد. پس از کودتای ۲۸ مرداد در حالی که گروه‌های فعال سیاسی به این نتیجه رسیده بودند که رژیم سیاسی حاکم قابل اصلاح نیست و بر پایه روش‌های مسالمت آمیز نمی‌توان با آن تعامل کرد روحانیت با بهره گیری از آموزه‌های دینی و رهبری داهیانه به عنوان جریان غالب مبارزه با رژیم در آمدند و برای تغییر رژیم و برقراری حکومت اسلامی کوشید. این اثر نوشته فریبا جعفری در پی آن است تا با بررسی ابعاد مختلف حضور روحانیت در عرصه مبارزه با رژیم پهلوی به نقش‌آفرینی آن‌ها در این قیام پرداخته و تأثیرات آن را در روند شکل گیری نهضت اسلامی متبلور سازد.

کتاب حاضر در ۴۰۴ صفحه و یک هزار و ۵۰۰ نسخه با قیمت ۲۶ هزار ریال توسط انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ و منتشر شده است.

تاریخ قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد

در معرفی این کتاب آمده است: این اثر به همت دکتر جواد منصوری در دوجلد و در ۵ فصل به بررسی ابعاد قیام ۱۵ خرداد به ارائه اسناد می‌پردازد.

درفصل اول تحولات پس از کودتا ۲۸ مرداد از زاهدی تا علم، فصل دوم تحولات دوران علم، فصل سوم قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد از فیضیه تا ۱۵ خرداد، فصل چهارم قیام ۱۵ خرداد و فصل پنجم تداوم قیام ۱۵ خرداد تا پیروزی انقلاب اسلامی مورد تحلیل و واکاوی قرار گرفته است. تاریخ قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد زمستان ۱۳۹۰ به چاپ دوم رسید که هم اکنون این اثر در یکهزار نسخه و با قیمت ۳۲۰ هزار ریال در دسترس علاقه‌مندان به تاریخ انقلاب اسلامی قرار دارد.

تاریخ قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد

آمریکا از چه زمانی به دخالت فعالانه در ایران اسلامی دست یازید؟ برای بسط سلطه خود چه راه‌هایی را پیمود و چه نقشه‌هایی را ترسیم کرد و چگونه با موانع احتمالی به مبارزه برخاست؟ چگونه دخالت امریکا منجر به قیام ۱۵ خرداد شد و پیامدهای آن چه بود و چگونه بعد از آن به سلطه‌گری بی‌رقیب در ایران مبدل شد؟ این‌ها سوالاتی هستند که در کتاب «تاریخ قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد» به آن‌ها پاسخ داده می‌شود و گوشه‌هایی از آن را به روایت اسناد بازگو می‌کند. این اثر تالیفی است از جواد منصوری.

در بخشی از این کتاب نوشته شده است:

«دستگیری یک مرجع معترض و کشتار صد‌ها تن از مؤمنان و مقلدان وی در تاریخ ایران بی‌سابقه به‌شمار می‌رفت و نشانه‌ای بود از پیدا شدن عاملی جدید و تأثیرگذار در تصمیم‌گیری سردمداران رژیم. در آن روزگار، رهبری نهضت دست‌های پنهان این عامل نوپدید را به‌خوبی احساس می‌کرد و برآن بود که به افشای آن بپردازد. این نیروی پنهان چیزی نبود جز امپریالیسم امریکا که امام خمینی در بیانیه‌ها، پیام‌ها و سخنرانی‌های خود،‌ام‌الفسادش می‌خواند و شاه را نیز آلت اراده‌ی امریکا معرفی می‌کرد. آن روز‌ها درک این موضع برای اکثر مردم دشوار بود؛ امّا روند حرکت رژیم از کاپیتولاسیون تا ژاندارمی منطقه و دخالت‌های آشکار امریکا، آن‌چنان موضوع را مبرهن ساخت که در حرکت‌های سال‌های ۵۶ ـ ۵۷، «مرگ بر امریکا» شعار اصلی مردم گشت؛ بنابراین ۱۵ خرداد اوّلین رویارویی نیروهای اسلامی با آمریکا و پی‌ریزنده و بیان‌گر هویت نهضت اسلامی ایران به رهبری امام خمینی بود.»

«خروس در استوانه سیمانی»

از جمله محدود کتاب‌هایی که به صورت خاص به این موضوع پرداخته‌اند می‌توان به «خروس در استوانه سیمانی» نوشته کاوه بهمن اشاره کرد. این کتاب دربردارنده داستانی برای کودکان و نوجوانان درباره روز‌های انقلاب و قیام ۱۵ خرداد است که بوسیله کاوه بهمن به رشته تحریر درآمده و برای نخستین بار در بهمن ماه سال ۱۳۷۳ از سوی سازمان تبلیغات اسلامی در قطع پالتویی با شمارگان سه هزار و ۳۰۰ نسخه در قالب ۲۳ صفحه منتشر شد.

در بخشی از این کتاب می‌خوانیم:

«کنار بیشه‌زار بزرگی، روستای کوچکی واقع شده بود. یک روز صبح زود قبل از طلوع خورشید، خروسی از لانه‌ی خود خارج شد و قدم‌زنان با آهنگ زیبایش به طرف بیشه‌زار‌ها حرکت کرد، تا این که به روباه مکاری رسید که مشغول خوردن شکاری بود. روباه با دیدن خروس به هوس افتاد که او را شکار کند، بنابراین با مکر و حیله خود را دوست خروس معرفی کرد. اما چون آن روز روباه تا حدودی سیر بود از شکار خروس صرف‌نظر کرد. اما فردای آن روز توانست خروس ساده‌دل را با نیرنگی شکار کرده و بخورد…»

«مو‌های تو خانه ماهی‌هاست»

«مو‌های تو خانه ماهی‌هاست» نوشته «محمدرضا شرفی خبوشان» نیز کتاب دیگری است که چگونگی شکل‌گیری واقعه ۱۵ خرداد را به صورت داستان برای نوجوانان بیان می‌کند. جریان این رمان درباره نوجوانی است که ناخواسته در روز ۱۵ خرداد ۴۲ با جمعیتی همراه می‌شود که از پیشوا به سمت تهران حرکت می‌کنند تا بنا بر اعتقادات قلبی‌شان امام خمینی (ره) را یاری کنند. این نوجوان به عنوان راوی، این جمعیت را تا زمانی که این واقعه رخ می‌دهد همراهی می‌کند.

در واقع در این رمان هم عینیت و هم واقعیت وجود دارد و هم با زبان داستانی، دلایل به وجود آمدن این واقعه مورد بررسی قرار می‌گیرد. این رمان در سال ۱۳۹۲ به‌عنوان رمان اول ادبیات داستانی انقلاب اسلامی در بخش نوجوان برگزیده شد.

در بخشی از این کتاب می‌خوانیم:

«کامیون تندتر می‌رود و ما را بالا و پایین می‌اندازد. پشتش، خاک دوباره بلند می‌شود و بعضی‌ها کلاه‌هایشان را که از ورامین سر کرده‌اند، دوباره برمی‌دارند و می‌گذارند توی جیب‌شان یا پَر شالشان. دست یکی دو نفر، دستغاله می‌بینم. یکی بیلش را هم با خود آورده توی کامیون. مو‌ها تکان می‌خورد و روی سر کچل بعضی‌ها هم یک لایه غبار نشسته است. شره عرق‌ها، روی گرد و خاک سر یک نفر هاشور زده و خنده دار شده. می‌خواهم بخندم، اما دلم خالی است. به قول ننه‌ام، با شکم خالی نمی‌شود خندید. راست می‌گوید ننه‌ام، خنده مال شکم پرهاست، اصلا مال کسی است که شکم دارد. خنده به آن‌ها می‌آید که شکم‌شان با خنده‌ای که می‌کنند بالا و پایین برود.

یاد ننه‌ام می‌افتم. چه کار می‌کند الان؟ دختر غاضریه کجاست؟ من چه طور تا این جا آمدم؟ آن سرِوقت رسیدنِ حسنِ اوس رحیم و تاراندن سگ‌ها، این سرِوقت پیداشدن کامیون، هم معجزه است هم خیلی عادی است. حسنِ اوس رحیم آن طرف‌ها بود. خوب، معلوم بود که رسیدنش عجیب غریب نبود. صدای سگ‌ها را هم که شنیده. کامیون هم که ربطی به ما نداشته. راه خودش را می‌رفته. به قول آقای پرتوی، خیلی چیز‌های معمولی برای ما معجزه است. یا نه، چی بود؟ آهان، خیلی معجزه ها، به چشم ما اتفاق‌های معمولی است. اگر خوب بنشینیم و فکر کنیم، معجزه است.»

«یحیی و یاکریم»

«یحیی و یاکریم» کتاب دیگری از «محمدرضا شرفی خبوشان» است که به تازگی به عنوان یک جلد از مجموعه «داستان‌های انقلاب» برای گروه سنی نوجوان از سوی انتشارات سوره مهر منتشر شده است. تلاش نویسنده در نگارش این رمان این است که هم جاذبه‌های داستانی داشته باشد و هم در آن به ریشه‌ها و دلایل روی دادن واقعه ۱۵ خرداد پرداخته شود تا نوجوانان با خواندن کتاب بتوانند شناخت خوبی از ماهیت این رویداد پیدا کنند.

شرفی‌خبوشان در «یحیی و یاکریم» تلاش کرده از همه ظرفیت‌های تکنیکی رمان نویسی استفاده کند تا مخاطب نوجوان با کنجکاوی همه حوادث را دنبال کند و از آن لذت ببرد و در همین بستر نکات کلیدی که برای کشف ماهیت و ریشه‌های واقعه ۱۵ خرداد ضروری است به مخاطب نوجوان انتقال داده شود. این داستان با دو زاویه دید «دانای کل» و «اول شخص» روایت می‌شود؛ اول شخص آن نوجوانی است که در زمان حال به سر می‌برد و تاثیرات واقعه ۱۵ خرداد را مشاهده می‌کند و با نگاهی جستجوگر درپی کشف ماهیت این واقعه بر می‌آید. از سوی دیگر دانای کل در جای جای فصول کتاب شخصیت‌های مختلفی را توصیف کرده و به هم پیوند می‌زند و این موجب شده که مخاطب نوجوان در یک زمان با چند داستان همزمان پیش برود و جذابیت داستان حفظ شود.

«دایره‌المعارف انقلاب اسلامی: ویژه نوجوانان و جوانان»

کتاب «دایره‌المعارف انقلاب اسلامی: ویژه نوجوانان و جوانان» نیز مشتمل بر معرفی مفاهیم انقلاب، گردهمایی مبارز، شخصیت‌ها، رویدادها، مکان‌ها و زمان‌هایی است که به نحوی با پدیده انقلاب اسلامی مربوط هستند. این کتاب که به‌اهتمام دفتر ادبیات انقلاب اسلامی برای نخستین بار در سال ۱۳۸۴ از سوی انتشارات سوره مهر در قالب۲۸۶ صفحه با شمارگان دو هزار و ۲۰۰ نسخه و قیمت ۷۵ هزار ریال منتشر شد نیز می‌تواند به صورت مختصر اطلاعاتی در باره واقعه ۱۵ خرداد در اختیار بچه‌ها قرار دهد.

سه سال ستیز مرجعیت شیعه در ایران

کتاب فوق نوشته حجت‌الاسلام روح‌الله حسینیان در شمارگاندو هزار و ۵۰۰ جلد توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است.

کتاب مذکور شامل چهار بخش کلی است که به بررسی دوره سه ساله مبارزات مرجعیت شیعه با رژیم پهلوی (از سال ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۳) پرداخته است.

بخش اول کتاب درباره ساختار داخلی آمریکا و سلطه جهانی آن کشور برجهان است. در ادامه به روند سلطه آمریکا در ایران و عوامل پیاده‌سازی سیاست‌های امپریالیستی آن اشاره شده است.

در بخش دوم به مبارزات روحانیون به رهبری امام خمینی با سیاست‌های آمریکا و رژیم دست نشانده پهلوی در مسائل مختلف پرداخته شده است. مخالفت‌های علما با سیاست‌های ضددینی رژیم پهلوی در موضوعاتی، چون اصلاحات ارضی، لایحه انجمن‌های ایالتی ولایتی و انقلاب سفید از جمله مباحث این بخش است.

بخش سوم کتاب به تقابل مرجعیت شیعه با رژیم پهلوی پرداخته و مصادیق این تقابل یعنی فاجعه فیضیه، درگیری‌ها در ماه محرم و در آخر دستگیری امام خمینی و قیام ۱۵ خرداد را بررسی کرده است. «تشدید رویارویی روحانیت و رژیم پهلوی و سلطه آمریکا» عنوان بخش چهارم است. درگیری‌های رژیم پهلوی با روحانیت، موضوع کاپیتولاسیون و دستگیری و تبعید امام خمینی در این بخش مطرح شده است.