قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ شروعی طوفانی و تاثیرگذار علیه رژیم طاغی پهلوی بود که باید همواره مورد ارزیابی و بررسی قرار گیرد. حضور همه جانبه هنرمندان، نویسندگان و پژوهشگران در خصوص این رویداد مهم می‌تواند زوایای پنهان آن را روشن کند. هنوز حرف‌های ناگفته بسیاری وجود دارد که باید ثبت و ضبط شود.

مطالعه آثاری که تاکنون منتشر شده با آنکه حجم زیادی ندارد اما می‌توانند نمایی کلی از قیام ۱۵ خرداد را به خواننده منتقل کنند. در ادامه برخی کتاب‌هایی که در این خصوص منتشر شده، معرفی شده است.

بهار بیداری: خاطرات بازماندگان حماسه ۱۵ خرداد دشت ورامین

این کتاب را نشر رسول آفتاب، وابسته به موسسه فرهنگی هنری رسول آفتاب به انتشار رسانده است و موضوع آن، قیام ۱۵ خرداد، ۱۳۴۲ به همراه بخش‌هایی از تاریخ پهلوی و جنبش‌های و قیام‌هاست.

این کتاب ۲۲۸ صفحه‌ای که اولین بار در سال گذشته به چاپ رسیده، تنها بخشی از خاطرات شاهدان خیزش انقلابی مردم دشت ورامین در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ است. دشت بزرگ ورامین، شامل شهرستان‌های ورامین، پیشوا، پاکدشت و قرچک است، مهد شیرمردان ولایتمداری که غیرت دینی و شجاعت انقلابی خود را صرف حمایت از حریم مرجعیت و ولایت کردند. حرکت کفن‌پوشان پیشوا و ورامین به سمت تهران در ۱۵ خرداد ۴۲ در باقرآباد قرچک منجر به شهادت، جراحت و اسارت عده‌ای از مردم انقلابی شد که در این کتاب روایت آن روزها آمده است.

۱۵ خرداد ۴۲ چرا و چگونه؟

همانطور که از نام این کتاب برمی‌آید، مولفان علیرضا مهدی زاده و فاطمه قره‌چایی سعی کرده‌اند در آن، به ریشه‌یابی و انعکاس واقعه ۱۴ خرداد سال ۴۲ بپردازند.

این کتاب که از سوی نشر امروز و فردا و در ۲۵۶ صفحه تدارک دیده شده، در سال ۹۲ به چاپ رسیده است، در هفت فصل تدوین‌شده که سه فصل نخست به شرح وقایع پیش از قیام، از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۲ شمسی اختصاص دارد. در فصل چهارم، به طور ویژه به مقطع قیام ۱۵ خرداد و جریانات مربوط به آن پرداخته‌شده و فصل پنجم، دربردارنده بیانات امام خمینی (ره) در مورد قیام تاریخی ۱۵ خرداد است. در فصل ششم، بیانات مقام معظم رهبری در مورد این قیام درج‌شده و فصل پایانی، مربوط به مسابقه کتاب‌خوانی است.

نگاهی به قیام خونین ۱۵ خرداد ۱۳۴۲

دیگر کتاب منتشر شده حول محور قیام ۱۵ خرداد، کتاب «نگاهی به قیام خونین ۱۵ خرداد ۱۳۴۲» است. این کتاب را انتشارات کتاب سبز منتشر کرده که از سری کتابچه‌های موسوم به «کتاب سبز» است و در آن با رویکردی تاریخی، به بررسی نحوه شکل‌گیری قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ پرداخته می‌شود.

در این بررسی، نحوه تشکیل نهضت آزادی علیه اصلاحات انقلاب شاه و نحوه شکل‌گیری انقلاب سفید، طرحی آمریکایی که درصدد آن بود تا زنان مسلمان را به بی‌بندوباری سوق دهد، در راستای قیام ۱۵ خرداد مورد توجه قرار گرفته است.

روزشمار ۱۵ خرداد

نشر سوره مهر اما به شکل گسترده‌تری به رویداد ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ پرداخته است. این نشر یک مجموعه سه جلدی با عنوان «روزشمار ۱۵ خرداد» را به انتشار رسانده که در ادامه به هر مجلد اشاره‌ای خواهد شد:

احد گودرزیانی در جلد اول به مرور وقایع اساسی در بهار سال ۱۳۴۰ (به عنوان نقطه آغاز شکل‌گیری قیام ۱۵ خرداد) می‌پردازد که با توجه به رویدادهای برجسته این برهه حساس تاریخی همچون رحلت آیت‌الله العظمی بروجردی و تعیین مرجعیتی برای جانشینی ایشان و انتقال سمت نخست‌وزیری از جعفر شریف امامی به علی امینی مطالعه آن می‌تواند برای طیف‌های متنوع جامعه سودمند باشد.

بخش‌هایی نظیر رحلت آیت‌الله بروجردی و توجه به شناسایی مرجع تقلید جانشین ایشان، اعتراض و تظاهرات و اعتصاب دانشجویان، معلمان، کارمندان و کارگران، انتقال سمت نخست‌وزیری از جعفر شریف امامی به علی امینی، انحلال دو مجلس وقت، سنا و شورای ملی، تأسیس نهضت آزادی ایران و جلسات جبهه ملی، بازداشت چهره‌های نظامی به اتهام فساد مالی، فعالیت جمعیت‌های زنان به ریاست یک زن وابسته به حکومت و اعلام موجودیت اتحادیه زنان حقوق‌دان ایران و آغاز اجرای قانون اصلاحات ارضی به این ترتیب جلد اول روزشمار را تشکیل داده است.

این جلد، آذر ۱۳۹۰ در ۵۵۳ صفحه و با شمارگان دو هزار و ۵۰۰ نسخه به چاپ رسیده است.

جلد دوم از مجموعه روزشمار نیز تلاشی است در جهت طی‌ کردن فاصله میان این دو حافظه عمومی و خاص که کار گردآوری و تدوین آن از نخستین روزهای سال ۱۳۷۶ آغاز شده است. منابع مورد استفاده در این جلد، به همت اعضای واحد تدوین تاریخ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه‏ هنری در قالب «طرح تحقیقاتی ۱۵ خرداد ۱۳۴۲» یادداشت‌برداری شده و در اختیار احد گودرزیانی قرار گرفته است.

مؤلف در این مجلد به بازخوانی وقایع تاریخی تابستان سال ۱۳۴۰ می‌پردازد و در روزشمار هر روز که با عنوان‌های خبرهای همان روز آغاز می‌شود، متن خبرها و شرح وقایع آن روز را نیز درج کرده و در پی‌نوشت هر متن نشانی منابع خبری را به صورت کامل می‌آورد. از این جهت جلد حاضر در امتداد مسیر مجلد پیشین مجموعه، در مسیری از روزهای تاریخ ایران قدم بر می‌دارد که در نهایت به ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ خواهد رسید.

جلد سوم مجموعه «روزشمار ۱۵ خرداد» نیز به کوشش احمد گودرزیانی در واحد تدوین تاریخ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری در نشر سوره مهر به چاپ رسید. این مجلد وقایع پائیز ۱۳۴۰ را به صورت روزشمار بازگو می‌کند.

در این مجموعه وقایع فاصله زمانی آغاز سال ۱۳۴۰ تا پایان سال ۱۳۴۳ به صورت روزشمار بررسی می‌شود تا مقدمات و بازتاب حوادث خرداد ۱۳۴۲نیز به صورت کامل بررسی شود.

اصلاحات آمریکایی و قیام ۱۵ خرداد

در معرفی این کتاب آمده است: یکی از ریشه‌ها و علل قیام ۱۵ خرداد، برنامه‌ها و سیاست‌های رژیم پهلوی با عنوان برنامه‌های اصلاحات در سال‌های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۲ بود.

این اصلاحات دیکته شده آمریکا که بیشتر در جهت منافع ایالات متحده تعریف می‌شد، دارای خاستگاهی بیرونی و انگیزه‌های استعماری بود و در نتیجه پیامد‌های ناهمگونی دربرداشت.

بخشی از این پیامد‌ها به قیام ۱۵ خرداد ۴۲ منتهی شد و به همین جهت کتاب حاضر به ارزیابی میزان تاثیر برنامه اصلاحات رژیم پهلوی بر قیام ۱۵ خرداد می‌پردازد، این اثر ۳۶۰ صفحه‌ای به نویسندگی عباس خلجی در دو هزار نسخه و با قیمت ۱۸ هزار ریال توسط انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی روانه بازار کتاب شده است.

نقش بازار در قیام ۱۵ خرداد

در مقدمه این کتاب آمده است: قیام ۱۵ خرداد سال ۴۲ که بلافاصله پس از خبر دستگیری امام خمینی شکل گرفت، در تاریخ معاصر ایران نقطه عطفی محسوب می‌شود که اصلی‌ترین پیامد آن در بلند مدت پیروزی انقلاب اسلامی بود، در این قیام تاریخی بازار تهران از مراکز حساسی بود که به مبارزات انقلابی ضد رژیم پهلوی پیوست و ثمره پیوند آن با قیام ۱۵ خرداد در حوادث پس از آن، چون تعطیل کردن بازار و هماهنگی و ارتباط پیوسته با روحانیت مبارز جلوه‌گر شد.

علاوه بر بازار تهران این کتاب نقش‌آفرینی بازار‌های مناطق مختلف کشور در قیام ۱۵ خرداد را نیز همراه با اسناد مربوط به آن مورد بررسی قرار داده است.

این اثر نوشته رحیم روح بخش در ۴۵۵ صفحه و درسه هزار نسخه با قیمت ۲۵ هزار ریال توسط انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ و منتشر شده است.