** دکتر حمید ضیایی پرور – دکترای ارتباطات اجتماعی

فرمت‌های محتوا شامل متن، عکس، فیلم، گرافیک، چند رسانه‌ای، انیمیشن و بازی هستند که هر یک انواع و اقسام متعددی دارند؛ مثلا فرمت گرافیک خود شامل اینفوگرافیک، پوستر، کاریکاتور، موشن‌گرافیک، استاپ‌موشن، ویدئو گرافیک، هولوگرافیک، ایموجی، گیف و موارد مشابه است.

* تولید‌کنندگان محتوا

تا ۲دهه قبل، تولید‌کنندگان محتوا عبارت بودند از ناشران کتاب‌ها و محصولات فرهنگی و رسانه‌های ارتباط جمعی(روزنامه‌ها، خبرگزاری‌ها، رادیو و تلویزیون)و بسترهای انتشار محتوا نیز عمدتا شامل رسانه‌های مکتوب و دیداری و شنیداری یا رسانه‌های بر حامل مانند سی‌دی و دی‌وی‌دی می‌شدند. اما از زمان ابداع وب در سال۱۹۹۰ میلادی تحولاتی جدید در این حوزه به‌وجود آمد.

در دهه اول ظهور وب، یعنی از ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰نسل اول وب که همان نسل اطلاع‌رسان بود گسترش یافت. مشخصه این نسل، فناوری‌های اطلاع‌رسانی مانند وب، ایمیل، چت‌روم‌ها، صفحات زرد، موتورهای جست‌وجو و تالارهای گفت‌وگو بود. اما از سال ۲۰۰۰به این سو، نسلی از وب گسترش یافت که ابتدا به آن نسل دوم وب یا وب تعاملی می‌گفتند اما بعدها این نسل هم توسعه یافت و به نسل سوم وب یا وب معنایی ارتقا یافت و اکنون در آستانه ورود به نسل چهارم وب یا وب هوشمند قرار داریم.

* تولید محتوا در نسل دوم وب

مشخصه اصلی نسل دوم وب، ظهور فناوری‌های رسانه‌ای کاربر محورUser Generated Contenet)UGC) بود. فناوری‌هایی مانند وبلاگ‌ها که ایرانی‌ها در آن سرآمد جهان بودند، شبکه‌های اجتماعی و سایت‌های به اشتراک‌گذاری محتوا جزو این دسته رسانه‌ها به شمار می‌رفتند. این فناوری‌های رسانه‌ای بخش اعظم محتوای وب را به‌خود اختصاص دادند به‌طوری که بیش از ۸۰درصد محتوای وب آشکار را مردم و کاربران تولید می‌کنند.

در ۲۰سال اخیر، مدل تولید محتوا به‌طور کلی تغییر کرده است، یعنی بازیگران سنتی تولید محتوا، دیگر قدرتی ندارند، به همین جهت تیراژ مطبوعات به‌شدت افت کرده و از میزان مخاطبان شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی به‌شدت کاسته شده است، در عوض هر سال بر میزان کاربران اینترنت و تولید‌کنندگان محتوا در فضای مجازی افزوده می‌شود.

* موبایل هوشمند و تولید محتوا

گسترش فناوری‌های رسانه‌ای نسل دوم وب، با یک پدیده تکنولوژیک دیگر همزمان شده است؛ موبایل. این فناوری ارتباطی، اکنون به قدری رشد کرده است که یک موبایل هوشمند معمولی، صدها برابر رایانه‌هایی که در سفینه‌های فضایی ۲دهه قبل به‌کار رفته بود قدرت پردازش، ذخیره‌سازی‌، عکس و فیلمبرداری و انتقال اطلاعات را دارد. اتفاقی که افتاده این است که همه مردم و دارندگان گوشی‌های هوشمند تبدیل به تولید‌کننده محتوا شده‌اند. طبیعتا این اتفاق، کار نظارت، سیاستگذاری و رگولاتوری را برای نهادهای تنظیم مقررات رسانه‌ها، مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بسیار سخت کرده است.

* رگولاتوری محتوای سنتی در وزارت فرهنگ و ارشاد

در عصر رسانه‌های کلاسیک، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مثلا در حوزه رسانه‌ها با تعداد مشخصی رسانه و رسانه‌نگار سر و کار داشت که می‌توانست با ابزارهایی مانند نظام مجوز دهی، نظارت بر انتشار، نظارت بر چاپخانه‌ها، یارانه و نظارت بر محتوا(از طریق هیأت نظارت بر مطبوعات) به تنظیم رفتار و کنترل محتوای رسانه‌ها بپردازد اما در دوران وب تعاملی، که میلیون‌ها شهروند تبدیل به شهروندان روزنامه‌نگار شده‌اند و هر کدام رسانه‌ای شخصی دارند و به نوعی هر کدام، یک خبرگزاری یک نفره هستند، نظارت و سیاستگذاری در مورد محتوای منتشره این رسانه‌ها، سخت و غیرممکن است.

ظهور و تسلط فناوری‌های رسانه‌ای نسل دوم وب، علاوه بر اینها، امکان فعالیت به گروه‌هایی داده است که اقلیت اجتماعی به شمار می‌روند. تبهکاران، کلاهبرداران، فرقه‌های انحرافی، گروه‌های سیاسی غیرقانونی و گروه‌های خاموش که در عصر رسانه‌های سنتی، صدایشان خاموش شد حالا صاحب رسانه شده و به افکار عمومی دسترسی یافته‌اند. تولید و انتشار محتوا توسط این گروه‌ها نیز به‌شدت افزایش یافته است.

حجم محتوای وب فارسی از دو دهم درصد در سال۱۳۸۵ به ۲درصد در سال۱۳۹۹ افزایش یافته است. بخش اعظم این محتوا توسط کاربران تولید شده و این روند منجر به تقویت زبان و خط و ادبیات فارسی در دنیا شده است.

همین اتفاق علاوه بر حوزه رسانه، در حوزه نشر و کتاب، فیلم و سینما، موسیقی، انواع هنر، تبلیغات و سایر محصولات فرهنگی و هنری افتاده است.

* رگولاتوری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در فضای مجازی

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که اساسا ساختار و نظام بوروکراسی‌اش برای رگولاتوری در فضای پیش از اینترنت طراحی شده؛ هیچ آمادگی و حتی وظیفه قانونی برای تنظیم مقررات و نظارت بر این محتوای جدید فرهنگی و هنری و رسانه‌ای در فضای مجازی نداشته است. قانون شرح وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مصوب سال ۱۳۶۵است و از ۳۵سال پیش تا‌کنون هیچ تغییری در آن صورت نگرفته است.

مجلس شورای اسلامی نیز هر سال براساس همان ماموریت‌های سنتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به آن بودجه می‌دهد. لذا مثلا در حوزه رسانه‌های مکتوب، سالانه حدود ۱۰۰میلیارد تومان برای حمایت از اینگونه رسانه‌ها تصویب می‌شود اما برای رسانه‌های دیجیتال و فعالان رسانه‌ای فضای مجازی، هیچ بودجه حمایتی وجود ندارد. لذا این وزارتخانه قادر به تنظیم مقررات حمایتی از این رسانه‌های جدید نیست.

بخش دیگر و مهمی از ساختار این وزارتخانه، متناسب با مقتضیات فرهنگ و هنر و رسانه در ۳۰سال پیش، جشنواره محور و نمایشگاه طراحی شده است. درحالی‌که با ورود به فضای مجازی عمر جشنواره‌ها و نمایشگاه‌ها به سر رسیده و حتی در اغلب کشورهای دنیا نمایشگاه‌های بزرگ در حال تعطیل شدن هستند و به جای آن کمپین‌ها و پویش‌ها در حال شکل‌گیری و توسعه هستند.

* صنعت سینما و فضای مجازی

صنعت سینما و فیلم و سریال، به‌شدت تحت‌تأثیر فضای مجازی قرار گرفته و شاهد رشد فناوری‌هایی مانند سرویس‌های ویدئو براساس تقاضا  Video on Demand) VOD ) و تلویزیون‌های اینترنتی IPTV هستیم. نتفلیکس به‌عنوان غول تلویزیون‌های اینترنتی دنیا به تنهایی ۲۵ترافیک اینترنت کل دنیا را به‌خود اختصاص داده است.

اما نتفلیکس در ایران فیلتر است و به جای آن وی‌او‌دی‌های متعددی رشد کرده‌اند که تعدادآنها بالغ بر ۲۰مورد است. درآمد این سرویس‌ها از محل حق اشتراک کاربران است و تولیدات آنها توسط تولید‌کنندگان مستقل یا افراد و فعالان حوزه سینما و فیلم انجام می‌شود.

* چالش صدا و سیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

در مورد نظارت و مجوزدهی به وی‌او‌دی‌ها میان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان صدا و سیما در سال‌های اخیر اختلافاتی بروز کرده است اما در نهایت صدا و سیما با تشکیل سازمان تنظیم مقررات صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی، میدان‌دار مجوز و نظارت وی‌او‌دی‌ها و تلویزیون‌های اینترنتی شده است. این سازمان که به اختصار ساترا نامیده می‌شود اکنون به استناد مکتوب از مقام معظم رهبری و نظریه استفساری شورای نگهبان، به این حوزه ورود پیدا کرده و تمام محتوای صوت و تصویر منتشره در فضای مجازی را جزو حوزه صلاحیت خودش می‌داند و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم به این موضوع تمکین کرده و اقدامی نمی‌کند.

* وزارت ارشاد ۲

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از سال۱۳۹۷ تا‌کنون در حال طراحی و اجرای برنامه‌ای برای تقویت حضور فعالانه این وزارتخانه در فضای مجازی است. این برنامه که «طرح تحول برای ارتقای نقش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در فضای مجازی» نام دارد، ۷۱اقدام اجرایی و عملیاتی را برای متحول کردن نقش این وزارتخانه در فضای مجازی، پیش‌بینی کرده است که مهم‌ترین آنها، ایجاد پنجره واحد ارائه خدمات الکترونیک فرهنگی، هنری و رسانه‌ای در چارچوب دولت الکترونیک، ایجاد و راه‌اندازی سامانه ثبت اثر انگشت بر محتواهای صوتی و تصویری، متناسب‌سازی‌ ساختار سازمانی وزارتخانه با تحولات فضای مجازی، استفاده از فناوری‌های نوین برای نظارت بر محتواهای دیجیتال، اجرای پویش‌های فرهنگی برای حمایت از تولید محتوای سالم، فاخر، مفید و ایمن در این فضا، شبکه‌سازی‌ در میان فعالان فضای مجازی و حمایت از پلتفرم‌های بومی و ملی در فضای مجازی و فعالان فرهنگی و هنری و رسانه‌ای در فضای مجازی است.

* محدودیت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

محدودیت‌هایی که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در مواجهه با فضای مجازی با آنها روبه‌روست به این شرح هستند:

تکثر تولید‌کنندگان محتوای فرهنگی، هنری و رسانه‌ای در فضای مجازی: با تکثر وسیع این تولیدکنندگان، عملا امکان شناسایی، نظارت و هرگونه سیاستگذاری درباره محتوای مذکور ضعیف شده است. به‌ویژه که مکانیزم‌های عملی این سیاستگذاری و نظارت هم وجود ندارد. این وزارتخانه تنها با تولید‌کنندگان انبوه و اصلی و اشخاص حقوقی مؤثر در این فضا، ارتباط و هماهنگی دارد اما انبوه تولید‌کنندگان خرد در فضای مجازی، قابل رصد و نظارت نیستند. البته اجرای سیاست سلبی و برخورد با مجرمان و متخلفان در این فضا، با کمک دستگاه قضایی و انتظامی کماکان در حال انجام است.

خلأ قانونی: قانون مبارزه با جرایم رایانه‌ای و اینترنتی که از سوی قوه قضاییه به‌صورت لایحه به مجلس ارائه شد وتبدیل به قانون شد فقط موارد ممنوعیت‌ها را ذکر کرده و نحوه مجازات متخلفان را مشخص کرده است. این قانون در ارتباط با موارد حمایتی، ایجابی و تولید محتوای سالم و مفید در فضای مجازی ساکت است. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هیچ قانون بالادستی برای نحوه نظارت و حمایت از تولید محتوای فرهنگی مفید در این فضا ندارد. البته شورای‌عالی فضای مجازی، مصوبات متعددی در مورد فضای مجازی، پیام‌رسان‌های اجتماعی و شبکه ملی اطلاعات داشته که برنامه تحول برای ارتقای نقش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در فضای مجازی مبتنی بر یکی از همین مصوبات و ابلاغیه‌ها بوده است.

بودجه: برای حمایت از تولیدات فرهنگی هنری و رسانه‌ای سنتی، سال‌هاست که بودجه‌های قابل توجهی از سوی مجلس به این وزارتخانه اختصاص می‌یابد اما برای حمایت از تولیدات محتوایی فرهنگی هنری و رسانه‌ای در فضای مجازی، هیچ مصوبه قانونی‌ای وجود ندارد. این در حالی است که مصوبات شورای‌عالی فضای مجازی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را یکی از متولیان لایحه محتوا در شبکه ملی اطلاعات می‌داند. اما اساسا در مصوبات ابلاغی شورای‌عالی فضای مجازی، تخصیص بودجه در مقابل، ابلاغ مصوبات وجود ندارد.

رقابت‌های بین دستگاهی: سازمان صدا و سیما به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی فضای مجازی، اساسا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را رقیب خود می‌داند و همکاری اندکی در مبحث فرهنگسازی‌، تولید محتوا و سیاستگذاری در فضای مجازی با این وزارتخانه دارد. شورای‌عالی فضای مجازی قرار بود محل هماهنگی بین دستگاه‌ها و ابلاغ‌کننده نهایی باشد اما با وجود این، چالش‌های این سازمان با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و در سطحی بالاتر با دولت همچنان وجود دارد.

* ضرورت توجه بیشتر به مسئله«تولید و نشر محتوا در فضای مجازی» در قانون بودجه

موضوع تولید و نشر محتوا در فضای مجازی، ازجمله موضوعاتی است که در مقام نظر و در مباحثات مدیریتی و کارشناسی در دستگاه‌ها، شوراها و کارگروه‌های فرهنگی و به‌ویژه در مراکز و کارگروه‌های مرتبط با عرصه فضای مجازی، همواره مورد توجه و پیگیری است. اما نکته غفلتی در نظام کارشناسی و تصمیم گیری این موضوع وجود دارد که کمتر به آن توجه می‌شود و لذا این غفلت تبدیل به یک « مسئله» شده است. اگر بخواهیم این مسئله را در یک عبارت توصیف کنیم، می‌توان گفت مسئله عبارت است از: «فقدان تناسب و توازن در حجم و چگونگی توزیع منابع مالی تولید و نشر محتوا در فضای مجازی».