مرتضی کاظمی
مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی

نخستین پرده از نمایش رویارویی کرونا و هنر با تراژ‌دی تعطیلی سالن‌های سینما و تئاتر و گالری‌ها و لغو شدن کنسرت‌های موسیقی، آغاز شد و در ادامه بخش عمده‌ای از کسب و کارهای مرتبط با تولید و عرضه محصولات، خدمات و برنامه‌های هنری را به‌چالش کشید و در موقعیتی پایان گرفت که بنا بر گفته وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی، تا ۲۲ فروردین ماه گذشته، خسارتی بالغ بر ۹۷۶ میلیارد تومان، به طور مستقیم بر بنیه ضعیف اقتصاد فرهنگی و هنر تحمیل کرد.
اکنون دو سؤال اساسی این است که اولاً آثار و تبعات جانبی و غیرمستقیم پرده نخستین این رویارویی چه بوده است و ثانیاً در پرده‌های بعدی انتظار مشاهده چه آثار و رویدادهایی را بر صحنه‌های هنر، می‌توان داشت؟ به تعبیر ساده‌تر آیا کرونا بلای جان هنر خواهد شد یا قاتق نان آنها؟ به ‌زعم نگارنده نمایش رویارویی کرونا و هنر پرده‌های متنوعی داشته و خواهد داشت که در مجال این جستار به اهم آنها اشاره می‌شود.

تأثیر هنر در کاهش آلام و آسیب‌های روانی ناشی از کرونا
ارسطو معتقد است که آثار هنری، فشارهای روانی انسان ها را کاهش می‌دهند. بدین معنا که آثار هنری انسان را کاتارسیس* یا پالایش روحی می‌کنند و این پالودگی روح، تشویش و اندوه را از انسان می‌زداید. بسیاری از  روانشناسان معاصر نیز معتقدند دیدن یا شنیدن آثار هنری، تعارضات درونی بین عقل و عاطفه آدمیان را به حداقل می‌رساند و سلامت روانی ایشان را ارتقا می‌دهد.
افزون بر این آثار هنری اعم از فیلم، تئاتر، موسیقی، هنرهای تجسمی، شعر و ادبیات در شرایطی که جوامع درگیر بحران های روحی و روانی فردی و جمعی هستند، باعث انسجام اجتماعی و همدردی و همدلی اقشار گوناگون می‌شوند تا بدانجا که روح و خرد جمعی را در مقابله با بحران ها بسیج می‌کنند. شاهد مثال‌های فراوانی را در این زمینه می‌توان در کلیه کشورهای درگیر با کرونا و از جمله در ایران، ذکر کرد. بهترین نمونه، همکاری‌های هنرمندان برای خلق آثار هنری در مقابله با آسیب‌های روحی و کاهش آلام ناشی از شیوع ویروس کروناست. اجرای آثار برجسته موسیقایی در دوران قرنطینه و نیز اجرای کنسرت‌های آنلاینی از آن جمله است.

تحولات ناشی از کرونا در آفرینش‌های هنری
بارزترین توانمندی و خلاقیت هنرمندان در دوران قرنطینه و پس از آن، تبدیل تهدیدهای کرونایی به فرصت‌هایی جریان ساز در هنر معاصر جهان بود. با خلق گونه‌هایی جدید در هنر، عناوینی چون هنرهای آپارتمانی، هنرهای بالکنی و هنرهای محیطی بدان‌ها اطلاق شد. در کنار دگرگونی مفهومی و محتوایی و نیز توسعه هنر رسانه‌های جدید و هنر در فضای مجازی، دستاوردهایی ارزشمند از این دوران است که به‌عنوان نقاط عطفی در تاریخ هنر بشمار رفته و ثبت خواهد شد. فراموش نباید کرد که تا قبل از کرونا قاطبه هنرمندان نه تنها شناخت کافی از ظرفیت‌های فضای مجازی نداشتند بلکه بدان اهمیتی نمی‌دادند و گاه نسبت به آن موضعی مخالف و تقابلی داشتند، اما اینک هم از این ظرفیت‌ها بهره‌ فردی می‌برند و هم از آن برای گسترش ارتباطات بین یکدیگر و بین مخاطبان خویش استفاده می‌کنند.

تحولات ناشی از کرونا در آموزش‌های هنری
جست‌و‌جوی شیوه‌های جدید در آموزش هنر، فرصتی دیگر است که در تعامل هنرمندان با تهدید کرونا فراهم شد. این فرصت هم باعث ارتقای دانش هنرمندان نسبت به فناوری‌ها و نوآوری‌های هنر در مقیاس ملی و جهانی گردید و هم گسترش آموزش‌های هنری توسط استادان و هنرمندان به دانشجویان و علاقه‌مندان به هنر را در پی داشت. در اهمیت این دستاورد باید اشاره کرد که تا قبل از این، آموزش حضوری نقشی بلامنازع در هنر داشت اما امروز می‌توان به آموزش‌های مجازی و آنلاین نیز اهمیت داد.

تحولات ناشی از کرونا در اقتصاد هنر
اگر چه برای بررسی آثار مثبت یا تبعات منفی کرونا در اقتصاد هنر، زمان بیشتری باید بگذرد، اما آنچه تاکنون محرز است، این است که اقتصاد و هنر در برخی از رشته‌ها دچار آسیب و رکود شده و در برخی دیگر رونق قابل توجهی داشته است. برای مثال عرضه و نمایش آثار و اجرای رویدادهای هنری در مکان ها و فضاهای جمعی از قبیل سالن‌های سینما، تئاتر، موسیقی و گالری‌ها تعطیل شده یا با کاهش دایره مخاطبان خود مواجه گشته‌اند، اما نمایش‌های خانگی، فیلم سینمایی و سریال‌های تلویزیونی در فضای مجازی و آنلاینی رونق چشمگیری یافته است. به‌عبارت دیگر برخی از صنایع فرهنگی و خلاق که به ارتباطات جمعی متکی هستند بشدت آسیب دیده‌اند اما آن دسته از صنایعی که امکان عرضه در محیط‌های خانوادگی دارند، رونق یافته‌اند. صنعت انیمیشن از جمله این دسته است که گسترش چشمگیری داشته و رونق اقتصادی بالایی را تجربه می‌کند.
در زمینه هنرهای تجسمی فعالیت گالری‌ها آسیب جدی دیده است اما فروش در فضای مجازی، اگرچه برای آثاری با قیمت‌های پایین، رشد داشته است اما باعث شده حراج‌های آنلاین نیز با توفیق نسبی مواجه شده‌ و به طور خلاصه می‌توان گفت گردش مالی صنایع خلاق، بویژه در عرصه‌های هنری اگر افزایش قابل توجهی نداشته اما کاهش جدی را نیز تجربه نکرده است و انتظار می‌رود با رفع محدودیت‌های دوران قرنطینه، نرخ رشد گذشته خود را نیز به مرور به دست آورد.

پرده پایانی
پشت سرگذاشتن عصر کرونا و ورود بدون مخاطرات به عصر پساکرونا، منوط به الزامات تحولات و تمهیداتی ناگزیر خواهد بود که در شئون گوناگون هنر باید رخ دهد. از جمله تغییرات در راهبردها و سیاست‌ها، تحولات در برنامه‌ریزی و مدیریت هنری، تجدیدنظر در محیط قانونی هنر، برای مثال صیانت از حقوق مالکیت معنوی هنرمندان در فضای مجازی ـ ارتقای نقش هنر در برنامه‌های توسعه کشور، احصا و ارتقای سهم هنر در تولید ناخالص داخلی و اقتصاد ملی و… آیا پرده پایانی را کرونا خواهد انداخت!؟