امام رضا(ع) بنابر نظر مشهور مورّخان وی در یازدهم ذی القعده سال ۱۴۸ هـ. ق، در مدینه منوّره متولد شد. (الکافی، ج ۱، ص ۴۸۶) نام مبارکشان «علی»، کنیۀ آن حضرت، «ابوالحسن» و دارای القاب متعدّدی از جمله؛ رضا، ‏صابر، فاضل، قرة ‏اعین المؤمنین (نور چشم مؤمنان) و… هستند. (الهدایة الکبری، ص ۲۷۹؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج ۲، ص ۲۸۴)

اما مشهورترین لقب ایشان، «رضا» به معنای «خشنودی» است. پدر بزرگوار امام رضا(ع)، امام موسی کاظم(ع) پیشوای هفتم شیعیان بودند که در سال ۱۸۳ ﻫ.ق. به دست هارون عباسی به شهادت رسیدند. مادر گرامی امام رضا(ع) نجمه نام داشت. (الاحتجاج علی أهل اللجاج‏، ج ۲، ص ۳۷۴؛ الاختصاص، ص ۱۹۶) البته نام های دیگری نیز برای مادر گرامیشان ذکر کرده اند. (سیره معصومان، ج ۶، ص ۱۴۲)

حضرت رضا(ع)، دوران کودکی و جوانی را تا سال ۲۰۱ هجری قمری در مدینه طیّبه(حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)‏، ص ۴۲۶) که مهبط وحی بود در خدمت پدر بزرگوارش سپری کرد و مستقیماً تحت تعلیم و تربیت امام هفتم(ع) قرار گرفت و علوم و معارف و اخلاق و تربیتی را که امام کاظم(ع) از پدرانش به ارث برده بود، به او آموخت.(پژوهشی دقیق در زندگانی امام رضا (ع)‏، ج ۱، ص ۵۰)

در منابع تاریخی اطلاعاتی از حضور ایشان در بغداد هنگام زندانی بودن پدر بزرگوارشان در آن شهر در دسترس نیست.

امام رضا(ع) دارای تعدادی کنیز بودند، از جمله کنیزان ایشان، سبیکه مادر امام جواد(ع) است. وی کنیزی بود که به او سبیکه یا دُرّه می گفتند، حضرت رضا او را خیزران نام گذاشتند و این بانو از اهالی نوبه (منطقه ای در آفریقا) است.(إعلام الوری بأعلام الهدی‏، ج ۲، ص ۹۱).همسر دائمی امام رضا(ع) ام حبیبه بود.(عیون أخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۴۷)

وی همسری به نام سبیکه داشت (الأئمة الاثنا عشر، ص. ۹۸)که گفته شده است از خاندان ماریه همسر پیامبر(ص)بود. (الکافی، ج ۱، ص ۴۸۶؛الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج ۲، ص ۲۴۷)

علاوه بر سبیکه، در برخی از منابع تاریخی، همسر دیگری نیز برای امام رضا(ع) ذکر شده است:مأمون به امام رضا(ع) پیشنهاد داد که با دخترش « ام حبیب » ازدواج کند و امام نیز پذیرفت. طبری این ازدواج را در حوادث سال ۲۰۲ق یاد می کند. (روضة الواعظین و بصیرة المتعظین‏، ج ۱، ص ۵۳۱)

گفته اند که هدف مأمون از این کار، نزدیکی بیشتر به امام رضا و نفوذ به خانه وی جهت اطلاع از برنامه هایش بوده است.( التتمة فی تواریخ الأئمة(ع)، ص ۱۲۳)یافعی نام دختر مأمون را « ام حبیبه » می داند که مأمون او را به عقد امام رضا در می آورد.( الأئمة الاثنا عشر، ص ۹۸؛ إعلام الوری بأعلام الهدی‏، ج ۲، ص ۴۱)

سیوطی نیز، از تزویج دختر مأمون با امام رضا(ع) یاد می کند ولی اسم آن دختر را ذکر نمی کند. (سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۲۵ق، ص۲۲۶)

در تعداد و اسامی فرزندان امام رضا(ع) نقل های مختلفی وجود دارد؛ گروهی آنها را پنج پسر و یک دختر، به نام های محمّد قانع، حسن، جعفر، ابراهیم، حسین و عایشه ذکر کرده اند.(تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع)،  ص۴۴).همچنین در نقلی شیخ صدوق در سلسله سند روایتی از فاطمه به عنوان یکی از دختران آن حضرت نام برده است؛(عیون أخبار الرضا، ج۲، ص۷۱)

امّا شیخ مفید بر این عقیده است، که امام هشتم(ع)، فرزندی جز امام جواد(ع) نداشتند.(الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، ص۲۷۱).ابن شهرآشوب(المناقب، ج۴، ص۳۶۷) و طبرسی،(إعلام الوری بأعلام الهدی‏، ج۲، ص۸۶) نیز بر همین اعتقادند.

امامت و وصایت حضرت رضا(ع) بارها توسط رسول خدا(ص)، پدر بزرگوار و اجداد طاهرینشان(ع) اعلام شده بود. به ویژه امام کاظم(ع) بارها در حضور مردم، ایشان را به عنوان وصی و امام بعد از خویش معرّفی کرده بودند که به یک نمونه از آنها اشاره می شود:

از محمّد بن اسماعیل بن فضل هاشمیّ چنین روایت شده است که‏ گفت:بر امام موسی کاظم(ع) وارد شدم در حالی که ایشان به شدّت مریض بودند، به حضرت عرض کردم:اگر خدای ناکرده برای شما اتّفاقی بیفتد- و خدا آن روز را نیاورد- به چه کسی رجوع کنیم (امام بعد از شما کیست)؟ فرمود:«به فرزندم علیّ، نوشته او، نوشته من است، و او وصیّ و جانشین من بعد از مرگم خواهد بود».(عیون أخبار الرضا، ج۱، ص۲۰ و ۲۱)

امام رضا (ع) پس از شهادت پدر، امامت بر مردم را در مدینه بر عهده گرفت و به رسیدگی امور پرداخت، ایشان با جمع کردن شاگردان پدر به دور خود به تدریس و تکمیل حوزه علمیه جدش امام صادق (ع) مشغول شد و در این راستا گام های بزرگ و استواری برداشت.

پس از شهادت امام کاظم(ع) که در سال ۱۸۳ هـ ق رخ داد، آغاز امامت حضرت رضا(ع) شروع شد، و با توجه به این که هارون (پنجمین خلیفه عباسی) در سال ۱۹۳ از دنیا رفت، ده سال از امامت حضرت رضا(ع) معاصر زمان هارون بود.

امام رضا(ع) به مدت ۲۰ سال(۱۷ سال در مدینه و ۳ سال آخر در خراسان) امامت و رهبری مردم را بر عهده داشت.

هجرت امام رضا (ع) از مدینه به مرو در سال ۲۰۰، یا ۲۰۱ قمری بود. پس از تصمیم مأمون تصمیم مبنی بر دادن پیشنهاد ولایت عهدی به امام، او یکی از افراد خویش به نام رجاءبن ابی ضحاک را به مدینه فرستاد تا امام را به مرو محل اقامت مأمون بیاورد.(تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۶۵)

مأموران مأمون، امام رضا (ع) و برخی از بنی هاشم را از مسیر بصره به مرو آوردند. مأمون آن ها را در خانه ای و امام رضا را در خانه ای دیگر جای داد و او را اکرام کرد.( مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۵۹)

امام رضا (ع) پس از هفده سال سکونت در مدینه و تبلیغ دین و ارشاد مردم، با نقشه و حیله مأمون عباسی، راه خراسان را در پیش گرفت. آن حضرت پس از قبول اجباری ولایت عهدی مأمون و گذشت سه سال، در ۵۵ سالگی به دست این خلیفۀ عباسی به شهادت رسید.

پس از شهادت امام رضا(ع)، مأمون، او را در خانه حمید بن قحطبه طائی ( بقعه هارونیه ) در روستای سناباد  دفن کرد.( مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۷۱).در تعیین سال شهادت امام نقل های مختلفی به ثبت رسیده است. گروهی سال ۲۰۲ هجری قمری را سال شهادت حضرت می دانند.(الأئمة الاثنا عشر، ص ۹۸).عده ای دیگر سال ۲۰۳ هجری قمری را؛ سال شهادت امام رضا(ع) می دانند که مشهور، نظریه دوم است. (الکافی، ج ۱، ص ۴۸۶؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج ۲، ص ۲۴۷)

در تعیین روز شهادت آن حضرت نیز اتفاق نظر نیست؛ مانند در روز جمعه از ماه رمضان (روضة الواعظین و بصیرة المتعظین‏، ج ۱، ص۵۳۱)

هفدهم ماه صفر،(التتمة فی تواریخ الأئمة، ص۱۲۳)

و آخر ماه صفر.(الأئمة الاثنا عشر، ص. ۹۸؛ إعلام الوری بأعلام الهدی‏، ج۲، ص۴۱).مشهورترین و قوی ترین نظریه در تاریخ شهادت آن حضرت، روز جمعه، آخرین روز ماه صفر سال ۲۰۳ هجری قمری است.(بحار الأنوار، ج‏۴۹، ص ۳)