احسان هوشمند-‌پژوهشگر

‌نمایشگاه مجازی کتاب تهران که در آخرین روز دی ماه ۱۳۹۹ آغازبه کار کرد، یکی از مهم‌ترین اتفاقات خوب در روزگار حاکمیت نسبی کرونا بر عالم و آدم بود که مورد استقبال اهل کتاب و فرهنگ در سطح ملی و کشوری قرار گرفت.

بسیاری از ناشران کتاب پس از حدود یک سال مواجهه با کرونا و در نتیجه رکود شدید حاکم بر صنعت نشر و سایر مسائل مبتلابه صنعت نشر و کتاب، در ابتکاری جذاب موفق شدند آثار چاپی خود را به بازار دوستداران کتاب عرضه کنند. اگرچه روزهای آغازین فروش کتاب از طریق فضای مجازی با ناهماهنگی‌ها و مشکلات زیادی دست‌به‌گریبان بود؛ اما به‌تدریج و با رفع تدریجی این کاستی‌ها و مشکلات خوشبختانه گروه قابل توجهی از هم‌وطنان و علاقه‌مندان به کتابخوانی در گوشه و کنار کشور موفق به بازدید و خرید از نمایشگاه کتاب مجازی شدند. اگر مسائل روزهای اول در زمینه دسترسی مجازی به نمایشگاه بروز نمی‌کرد، احتمالا میزان خرید و استقبال از نمایشگاه به شکل قابل‌توجهی افزایش می‌یافت.‌ عرضه صد هزار عنوان کتاب در این نمایشگاه، هزار ناشر داخلی و فروش بیش از یک‌میلیون‌و ۲۰۰ هزار نسخه کتاب با رقمی بیش از ۶۴ میلیارد تومان اتفاق دلگرم‌کننده بود که صنعت نشر را تحت تأثیر خود قرار داد و در این دوره رکود صنعت نشر، این نمایشگاه مُسَکِن مناسبی برای مقابله با رکود بود. ‌یکی از پدیده‌های قابل توجه این نمایشگاه استقبال هم‌وطنان به‌ویژه در مناطق مرزی و محروم و کمترتوسعه‌یافته کشور بود که بر جذابیت این اقدام فرهنگی افزود. اگر برای حضور در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران مزایای فراوانی بتوان برشمرد؛ اما ناممکن بودن حضور بسیاری از ایرانیان در این نمایشگاه کاستی عمده‌ای محسوب می‌شود. 

خوشبختانه برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران در بهمن ۱۳۹۹ نشان داد اگر به‌صورت کارشناسی‌شده و سنجیده‌ اقدام به برگزاری نمایشگاه‌های مشابه شود و با تبلیغات مناسب رسانه‌های جمعی به‌ویژه رسانه‌های دیداری و شنیداری در‌این‌باره اقدام شود، می‌توان امیدوار بود که علاقه‌مندان به کتاب در مناطق محروم کشور نیز فرصتی مناسب بیابند تا به شمار خریداران کتاب بپیوندند و به این ترتیب امکان و فرصت نسبتا برابری برای همه ایرانیان فراهم شود تا از ظرفیت نمایشگاه کتاب استفاده کنند. این فرصت البته برای ناشران شهرستانی نیز می‌تواند موجب شناسایی آنها توسط علاقه‌مندان در دیگر نقاط کشور شود که گامی است به‌سوی عدالت و توازن در این حوزه فرهنگی! البته این مهم نیازمند برنامه‌ریزی‌های مناسب‌تری است تا فروش کتاب در چنین فضایی به جایگاه مطلوب خود نزدیک‌تر شود. 
ضروری است برگزارکنندگان نمایشگاه با اعلام آمار تفکیکی فروش کتاب در گستره ملی، استانی، شهرستانی، بخش و روستا، هم به تولید آمارهای پایه در این حوزه یاری برسانند هم زمینه برنامه‌ریزی جامع‌تر برای آینده از طریق اعلام مختصات جغرافیایی خریداران و حتی سلیقه‌ها و ذائقه‌های شهروندان را مهیا کنند.

اگر شهروندانی از مرزهای شمال شرقی کشور و مثلا روستاهای خراسان شمالی کتاب‌های مورد نیاز خود را از طریق ناشری شیرازی یا اصفهانی یا تبریزی تأمین کرده‌اند، این اتفاق می‌تواند زمینه برنامه‌ریزی‌های جامع‌تر آینده را واقع‌بینانه‌تر مهیا کند. یکی از جدی‌ترین و مهم‌ترین مسائل نمایشگاه‌های بزرگ در فضای مجازی و اقدمات و ابتکارات مشابه دراین‌باره در کشور شوربختانه محدودیت‌های سرعت نت در کشور است که نیازمند برنامه‌ریزی جدی‌تری است. کندی و سرعت کم نت و ضعف در ساختار سامانه طراحی‌شده موجب شد در روزهای آغازین نمایشگاه بسیاری از علاقه‌مندان در جست‌و‌جو و خرید کتاب کامیاب نباشند.
 تقویت زیرساخت‌های فضای مجازی و افزایش سرعت نت یک نیاز فوری برای کشور در عرصه‌های مختلف تجاری، اقتصادی، فرهنگی و علمی است. سرعت مناسب نت یکی از مختصات توسعه در دنیای متحول امروزی است. ضعف در اطلاع‌رسانی در این حوزه را هم باید به حاشیه‌های برگزاری نمایشگاه کتاب افزود. رسانه‌های بزرگ کشور در این زمینه به اندازه کافی و در ساعات پربیننده به‌صورت حرفه‌ای و جذاب و با ابتکار عمل موفق عمل نکردند. برنامه‌ریزی در این حوزه بسیار ضروری است. البته ادارات فرهنگ و ارشاد اسلامی در سطوح استانی و شهرستانی هم می‌توانستند با استفاده از ظرفیت‌های محلی خود دراین‌باره اطلاع‌رسانی مناسبی کنند که امید است در برنامه‌های بعدی مد نظر برنامه‌ریزان قرار گیرد.

هماهنگی رسانه‌ها و ناشران برای هر دو بخش فرهنگی کشور فرصت‌ساز است. فروش فایل‌های مجازی کتاب و فایل‌های pdf در فضای مجازی از طریق نرم‌افزارهای مناسب و طراحی‌شده برای این مهم، ایجاد امکان گفت‌وگوی مجازی بین ناشران و حتی نویسندگان و مؤلفان و مترجمان با علاقه‌مندان طبق برنامه‌های اعلامی، افزایش سرعت اصلاح ساختار نت در کشور و افزایش سرعت آن و اصلاحاتی از این دست، جذابیت نمایشگاه‌های مجازی را بیشتر می‌کند. ارائه خدمات بیشتر یا حتی اعلام جوایزی برای خریداران، اعلام تخفیف‌های بیشتر برای خریداران با توجه به اینکه هزینه‌هایی مانند کرایه غرفه و حمل‌ونقل کتاب و سایر هزینه‌ها توسط ناشران در این نمایشگاه پرداخت نمی‌شود، موجب حضور و استقبال بیشتر از نمایشگاه کتاب می‌شود. تکرار این نمایشگاه در دوره‌های شش‌ماهه و البته با زمان طولانی‌تر و در حدود ۱۵ روز می‌تواند موجب دسترسی بیشتر و افزایش قابل توجه شمار خریداران شود.
 برگزاری نمایشگاه تخصصی کودکان، نوجوانان و نیز موضوعات تخصصی در طول سال موجب می‌شود بار ترافیک اینترنت کم و البته امکان دسترسی علاقه‌مندان به نمایشگاه و جست‌وجوی کتاب بیشتر شود. در صورت استمرار اقدامات فرهنگی در حوزه کتاب به‌ویژه برگزاری دوره‌ای و منظم و مستمر فروش مجازی کتاب به‌تدریج می‌تواند در بستر فضای مجازی به شکل‌گیری اقتصاد متناسب با شرایط روز در حوزه نشر منجر شود و حرفه‌ها و کسب‌و‌کارهای مربوط به تولید و نشر کتاب و فروش کتاب نیز هم‌زمان با تحولات در دنیای امروز ایجاد و در نتیجه نسبت به روزآمدی و زایش فرصت‌های تازه‌ در این بستر مجازی اثرگذار شود. نمایشگاه مجازی کتاب می‌تواند در صورت برنامه‌ریزی‌های کارشناسی‌شده به توسعه عدالت فرهنگی و تقویت برابری فرصت‌های هم‌وطنان در گوشه و کنار ایرانمان در دسترسی به کالاهای فرهنگی مانند کتاب منجر شود.

این شاخصه آن‌قدر اهمیت دارد که بیش از پیش برای استمرار آن انگیزه برنامه‌ریزی دقیق‌تری در میان مسئولان ایجاد شود.