* دکتر کبری درویش پیشه – مدرس دانشگاه ومشاورمدرسه

یادگیری های دوران مدرسه می تواند تمام زندگی فرد را تحت تاثیر قرار دهد . مخصوصا که این تجربه ها مربوط به وقایع ناخوشایند باشد که می تواند تا آخر عمر با فرد باقی بماند . یکی از پدیده هایی که می تواند محیطی نا امن و پراسترس را برای دانش آموزان در مدرسه فراهم کند ، ” پرخاشگری ” است که از اهمیت ویژه ای برخوردار است .

کودکان و نوجوانان پرخاشگر امروزی توانایی بالقوه تبدیل شدن به بزهکاران جامعه آتی را کسب می نمایند . این پرخاشگری در زمان کودکی و نوجوانی اگر درمان نشود ممکن است به درون زندگی خانوادگی فرد کشیده شده و فرزندانی پرخاشگر را تربیت و تحویل جامعه دهد که خود یک نوع چرخه بازتولید پرخاشگری است .

افراد پرخاشگر بیش تر از دیگران درمعرض انواع بیماری هستند و امکان سکته های قلبی و مغزی در این افراد بیش تر است . تقریبا همگی ما در دوران مدرسه و تحصیل خود دانش آموزان پرخاشگر را دیده ایم و چه بسا در چندین سال بعد از مدرسه نیز احوال شان را جویا شده باشیم ، این پدیده به افت تحصیلی فرد پرخاشگر و در نهایت ترک تحصیل وی و دور شدن از مدرسه منجر می شود . از سویی دیگر دور شدن از فضای درس و مدرسه نیز می تواند تبعات مختلفی ، از قرار گرفتن در صف کودکان کار گرفته تا عضویت در باندهای بزهکاری و اقدام به رفتارهای تبهکارانه را به دنبال داشته باشد که برخی از این اعمال ممکن است صدمات و عواقب جبران ناپذیری برای خود فرد و اطرافیان او داشته باشد .

پرخاشگری می تواند مشکلات جسمی و روانی متعددی برای قربانیان آن ، هم در زمان حال و هم در آینده به وجود آورد و آنان را از دستیابی به موفقیت باز دارد ، هم چنین سایر دانش آموزان نیز ممکن است با مشاهده این پدیده تحت تاثیر قرار بگیرند . ” قلدری ” نوع خفیف تری از پرخاشگری در مدارس است ( رحمانی ، ۱۳۹۳) .

این موضوع نه تنها باعث نگرانی کودکانی شده که مورد آزار و قلدری قرار گرفته اند ، بلکه همه افراد را نگران کرده است. با این همه ، به دلیل آنکه والدین، معلم ها و دیگر بزرگ ترها اکثرا از این موضوع مطلع نمی شوند، ممکن است ندانند چگونه آن را شناسایی و با آن برخورد کنند.

قلدری یک مساله جهانی محسوب می شود و یکی از پدیده های چالش برانگیز در روابط بین افراد است که به عنوان  یک مسئله جهانی رو به رشد از تمام خطوط اقتصادی ، اجتماعی ، نژادی ، اخلاقی و فرهنگی عبور می کند ( پورسید ، علیزاده و همکاران ، ۱۳۹۵) و یک نوع رفتار عدم توازن قدرت است که در آن فرد قلدر به کرات فرد قربانی را مورد آزار و اذیت عمدی قرار می هد . 

بسیاری از کودکان قلدر، خود ، قربانی زورگویی‌های یکی از اعضای خانواده هستند؛ معمولا چنین کودکانی اعتماد به نفس ندارند و به‌کرات در معرض بدرفتاری‌ها قرار می‌گیرند ، بسیار تحت فشار و استرس هستند و به تقلید از اطرافیان خود نیز، تنها راه مقابله با مشکلات را قلدری کردن می‌دانند.

 آنان معمولا با ترساندن دیگران سعی می‌کنند با ترس‌های درونشان کنار بیایند. برخی از کودکان ، با قلدری کردن احساس قدرت و بزرگی می‌کنند و با زورگویی به تمامی اهداف مطلوب و نامطلوب خود دست می‌یابند که بی‌گمان این وضعیت برای کودک عین لذت است. از آن جایی که همیشه افراد قلدر و زورگو غیرمحبوب نیستند و ممکن است مورد حمایت اطرافیانشان قرار بگیرند ، احتمال تقویت این رفتار در کودک قلدر یا ایجاد آن در کودک مشاهده‌ گر بیش تر است.

برخی از کودکان زورگو حس همدلی و همدردی ضعیفی دارند ، یا اهمیت نمی‌دهند یا قدرت تشخیص این موضوع را ندارند که چقدر فردی که مورد زورگویی قرار گرفته ، تحت‌فشار و ناراحتی است ؛ حتی برخی از قلدران کوچک ، فکر می‌کنند آن کودک مستحق این عذاب است یا خودش هم دوست دارد مورد آزار و اذیت واقع شود! برخی از کودکان قلدر به خاطر ارتکاب به رفتارهای نامطلوب و احساس نگرانی درباره کنترل‌ناپذیری رفتارهایشان، احساس خجالت و شرمندگی می‌کنند و حتی ممکن است خود را آدم بدی بدانند که سزاوار تنبیه و تنهایی است.

شواهد نشان می‌دهد رفتارهای پرخاشگرانه‌ای که در کودکی مهار نشده است، ممکن است در زندگی بزرگسالی هم تداوم داشته باشد و منجر به بروز رفتارهای خشن و حتی جرم و جنایت شود.

البته کودکانی که به کرات مورد زورگویی واقع می‌شوند نیز در آینده با مشکلات عدیده‌ای مواجه خواهند شد. برخی از بزرگسالانی که در کودکی تحت قلدری دیگران قرار گرفته‌اند، اغلب احساس افسردگی می‌کنند، دچار خود کم بینی هستند و دوست دارند انتقام بگیرند.

* قلدری چیست و چگونه می‌شود جلوی آن را گرفت؟

مطالعات و تحقیقات صاحب نظران و کارشناسان حوزه تعلیم و تربیت نشان می دهد که ” قلدری ” از زمان حضور بشر بر روی زمین همیشه وجود داشته است. اما این که روزی به نام ” جلوگیری از قلدری ” در دنیا وجود داشته باشد جالب است . این داستان به سال ۲۰۰۷ باز می گردد . زمانی که دو دوست تصمیم گرفتند در برابر قلدری در مدرسه بایستند و البته موفق شدند.  بعد از آن به تدریج مقاومت در برابر قلدری همه گیر شد و دوم اکتبر به این روز شناخته می شود) ninisite.com ) .

به طور کلی ، ارائه تعریفی واحد از قلدری و اشکال آن با در نظر گرفتن شرایط فرهنگی و اجتماعی دشوار است . متداول ‌ترین تعریفی که در مورد قلدری مطرح شد از دان الویوس در سال ۱۹۹۳ است . برطبق این تعریف یک دانش آموز زمانی قلدر به شمار می‌آید که به طور مکرر و در طول زمان یک یا چند دانش آموز را مورد اعمال منفی قرار دهد . اصطلاح اعمال منفی در برگیرنده انواع وسیعی از رفتارها نظیر پرخاشگری کلامی ، آزارهای جسمی و فیزیکی است .

لورا پردیو در کتاب ” قلدری ” ( ۱۳۹۶) می نویسد : انجمن روانشناسان آمریکا ، قلدری را شکلی از تهاجم رفتاری می دانند که فردی عمدا” و مرتبا” فردی دیگر را آزار رساند و موجب رنجش وی شود . قلدری ، خود رفتاری عمدی است و فرد قلدر به صورت هدفمند در جست و جوی قربانی می گردد و این بدان معنا است که هدف وی چیزی جز آسیب رساندن و آزار دادن قربانی نیست .

ابوالمعالی الحسینی و موسی زاده در کتاب ” پرخاشگری ” ( ۱۳۹۱) می نویسند : قلدری یک مشکلی از رفتار آشکار و پرخاشگری عمدی ، مضر ( از نظر جسمی ، روانی یا هر دو) و تکراری است. دانش آموزان قربانی توسط یک یا چند دوست به ستوه آورده می‌شوند و مورد تهاجم (بصورت کلامی ، بدنی یا هر دو) قرار می‌گیرند. در هر نوع قلدری عدم تعادل و ناهماهنگی قدرت وجود دارد. به طوریکه در آن قوی ترها ( قلدرها ) بر ضعیف ترها ( قربانی‌ها ) غلبه می‌کنند. قلدران مدرسه دانش آموزانی را که نمی‌توانند از خود دفاع کنند مکرراً مورد طعنه ، ناسزا، آزار، تهدید و تمسخر قرار می‌دهند. آن‌ها ممکن است قربانیان خود را با القاب نامناسب صدا بزنند، ظاهر و رفتار آن‌ها را مسخره کنند، ادای آن‌ها را دربیاورند، و یا آن‌ها را از زمین بازی بیرون کنند و وسایل  آن‌ها را به زور بگیرند .

مطالعه پیشینه تحقیقات نشان دهنده تعاریف مختلفی از قلدری است اما اکثر پیشینه تحقیقات پنج مؤلفه ضروری را برای ” قلدری ” مطرح می‌کنند :

– قصد و نیت صدمه زدن: قلدری عمدی است با قصد و نیتی که در جهت آسیب زدن است. برای مثال دوستانی که همدیگر را به روش‌های مطلوب دست می‌اندازند ، قلدری نیست اما یک شخص که دیگران را برای ناراحت و آشفته کردن اذیت می‌کنند ، قلدری است.

– نتایج مضر: یک یا بیش از یک شخص به طور هیجانی یا فیزیکی صدمه می زند و شخص قربانی به طور جسمی ، روانی ویا هردو آسیب می‌بیند.

– فعالیت مستقیم یا غیر مستقیم: قلدری می‌تواند به صورت پرخاشگری مستقیم انجام شود مثل کتک زدن همچنین بصورت غیر مستقیم نظیر شایعه پراکنی.

– تکرار: قلدری به شکل تکرار فعالیت‌های پرخاشگرانه است؛ یک فعالیت پرخاشگرانه منفرد مثل دعوا کردن قلدری نیست.

– قدرت نابرابر: قلدری شامل سوء استفاده از قدرت بوسیله یک یا چندین شخص که قدرت بیشتری دارند صورت می‌گیرد که اغلب به علت سن، قوای فیزیکی و یا توان روانشناختی شان است ( الویوس ،۱۳۸۹)  .

*رفتار های قلدرانه

سه نوع رفتار قلدرانه وجود دارد:

– قلدری شفاهی : که شامل صدا زدن با نام‌های بد یا آزار دادن یک فرد با خصوصیات فیزیکی مانند وزن، قد یا دیگر خصوصیاتی مانند نژاد، جنسیت، قومیت یا مذهب است.

– قلدری فیزیکی : شامل زدن یا آسیب رساندن به یک نفر، تکان دادن یا ترساندن دیگری یا آسیب رساندن یا دزدیدن وسایل او است.

– قلدری اجتماعی :شامل محروم کردن فردی دیگر، اشتراک گذاشتن عکس یا اطلاعاتی از او که اثرات بدی برای فرد دارد.

اگر هریک از این رفتارها تنها یک بار یا در بخشی از یک دعوا بین دو فرد برابر رخ داد به آن قلدری نمی‌گویند، این رفتارها به تنهایی به معنای قلدری نیستند.

* دسته بندی افراد قلدر

افراد قلدر در سه گروه طبقه بندی می شوند :

۱) قلدران پرخاشگر : این قلدران معمولا رفتارهای خشونت آمیز از خود نشان می دهند و قصد تسلط بر دیگران را دارند .

۲) قلدران مضطراب : قلدرانی هستند که عموما محرک و برانگیزاننده ی آن گروه از قربانیانی محسوب می شوند که رفتارهای قلدری را به عنوان شیوه مقابله با قربانی شدن اتخاذ کرده اند .

۳) قلدران منفعل : این قلدران خشونت و رفتارهای پرخاشگرانه کم تری دارند و نقش حامی را برای قلدران پرخاشگرایفا می کنند .

قربانیان قلدری هم خود به دو دسته مجزا تقسیم می شوند :

الف : قربانیان منفعل : این گروه رفتارهای قلدری را نشان نمی دهند و با قلدران نیز مقابله به مثل نمی کنند . به لحاظ فیزیکی و بدنی ضعیف تر بوده و دوستان کم تری دارند . این دسته از افراد از طرف همسالان طرد می شوند و وابسته به دیگران هستند .

ب: قربانیان دفاعی : این نوع از قربانیان قلدری ، نتیجه قربانی رفتارهای زور گویی و قلدری دیگران بوده و ویژگی های قلدری را نشان می دهند . این گروه از قربانیان معمولا آمیزه ای از مشکلات رفتاری درونی سازی و برون سازی شده دارند ، منفعل و پرخاشگرند و روابط بین فردی ضعیفی دارند یا حرکات و رفتارهای منفی نشان می دهند ( بیرامی ، علایی و حسنوند ، ۱۳۹۸ : ۲۵) .

باید دانست که سه نوع از پرخاشگری عموما به عنوان ” قلدری ” محسوب نمی شود :

۱- ابزاری : این نوع پرخاشگری زمانی به وقوع می پیوندد که فرد در شرایطی قرار می گیرد که مجبور است از حیثیت ، شهرت و اموال خود یا بهزیستی یک همسال دفاع کند .

۲- قصاصی : این نوع پرخاشگری عموما به عنوان مجادله فیزیکی تعبیر می شود ، تکانشی بوده و به صورت لحظه ای و از روی عصبانیت ابراز می شود .

۳- تنه زدون : این نوع پرخاشگری به عنوان یک تعامل متقابل مطرح است که برای طرفین پاداش دهنده ، مفرح و لذت بخش است .

* انواع قلدری

در مطالعات جدید دو نوع اساسی قلدری مطرح شده است :

* قلدری سنتی

در گذشته ، قلدری در میان نوجوانان مدرسه ای عمدتا در محیط مدرسه یا در مسیر رفت و آمد به مدرسه اتفاق می افتاد و بر ارتباطات واقعی و چهره به چهره بین قلدر و قربانی مبتنی بود . از این رو ، به آن قلدری سنتی نیز اطلاق می شد .

* * قلدری سایبری

پرخاشگری الکترونیک یا قلدری سایبری پدیده نسبتا جدیدی است ( لاو وهمکاران ، ۲۰۱۲) .

دانشنامه ویکی پدیا می نویسد:قلدری رایانه‌ای یا آزار رایانه‌ای گونه ای از قلدری یا آزار است که به شیوه الکترونیکی انجام می‌شود. قلدری و آزار رایانه ای به عنوان قلدری برخطonline bullying نیز نامگذاری شده است. ایمیل، گفتگوی اینترنتی، پیجر، تلفن همراه یا دیگر گونه‌های ابزارهای فناوری اطلاعات نمونه‌هایی از محیط‌ها و ابزارهایی هستند که این جرایم در آنها اتفاق می‌افتد. استفاده از فناوری برای آزار اصلاً چیز جدیدی نیست. پیش تر، برقرار کردن تماس تلفنی بدون حرف زدن یک روش معمول اذیت و آزار دیگران بود و امروز، فناوری دیجیتال امکان روش‌های موثرتر و متنوع‌تری را برای مزاحمان اینترنتی و قربانیانشان فراهم آورده‌اند. این ‌گونه آزار، گاه به‌طور مکرر ادامه یافته و حالت خصمانه به خود می‌گیرد و به‌طور فزاینده‌ای در جوامع به ویژه در میان جوانان رخ می‌دهد. برای مقابله با قلدری و آزار مجازی قوانین مختلفی تصویب شده و کارزارهای اطلاع‌رسانی گوناگونی برپا شده‌است. قلدری مجازی در دنیا بیشتر از تصور رایج وجود دارد و در ایران هم رایج است و بیش تر دخترانی که عکس، فیلم یا متنی در دست طرف مقابل دارند در ایران قربانی زورگیری مجازی هستند زورگیری می‌تواند با تبدیل کردن زندگی قربانی به یک شرایط آکنده از ترس همیشگی، باعث آسیب‌های روحی موقت و حتی دائمی شود.

* با قلدری در مدرسه فرزندمان چه کنیم؟

قلدری می‌تواند در ساعات مدرسه یا بعد از آن باشد. درحالی‌که بیش تر گزارش‌های داده شده در ساختمان مدرسه بوده‌اند اما درصد قابل‌توجهی در مکان‌هایی مانند زمین بازی یا اتوبوس ( سرویس مدرسه ) اتفاق می‌افتند. این اتفاق می‌تواند در زمان رفت‌ و برگشت به مدرسه ، در همسایگی و یا حتی در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی بیفتد.

مشکل برخورد با بچه قلدر‌ها در مدرسه مشکل پیچیده ای ا‌ست اما بدون راهکار هم نیست. با رعایت کردن توصیه‌های زیر می توان  تا حدی از قلدری قلدران پیشگیری کنند .

۱- رابطه ‌تان را بهتر کنید

ارتباطتان را با فرزندتان بهتر کنید و ساعات بیش تری را برای بودن با او بگذارید. در اغلب اوقات بچه‌ها در مورد زورگویی‌هایی که در مدرسه به او شده با والدین صحبت نمی‌کنند، مگر این‌که با پدر و مادرشان ارتباط خوبی داشته باشند. یادتان باشد این مشکل معمولا مایه‌ی شرمساری بچه‌هاست و حرف زدن در مورد آن برای بچه‌ها خیلی سخت است.

۲- هرگز سرزنش نکنید

هیچ وقت کودکتان را مورد سرزنش و تحقیر قرار ندهید. از او حمایت کنید و به او اطمینان دهید که کنارش خواهید ماند تا مشکل حل شود. وقتی شما کودکتان را سرزنش می‌کنید او هرگز دوباره درمورد این مشکل و مشکلات پیچیده‌تر و شدید‌تر مثل سو استفاده‌ی جنسی با شما حرف نخواهد زد.

۳- به مدرسه خبر دهید

سریع‌تر به مدرسه اطلاع دهید و بخواهید که مشکل را پیگیری و حل کنند. خودتان هم تا حل شدن مساله پیگیری‌تان را ادامه دهید و هیچ‌وقت اجازه ندهید موضوع‌‌ رها شده و فراموش شود.

۴- یادش بدهید جرات داشته باشد

جراتمندی را به فرزند خود آموزش دهید. جراتمندی معادل خشونت نیست ، بلکه مهارتی است که توسط آن بدون این‌که به طرف زورگوینده صدمه‌ای وارد کند یا با او درگیر شده یا توهینی به او بکند ، اجازه ندهد با او بدرفتاری شود .

به کودک یاد دهید بلافاصله موضوع را  به معاون مدرسه یا معلمین اطلاع دهد و در کنار دوستانش باشد تا فرد قلدر جرات آزاررساندن به او را پیدا نکند.

۵- پرخاشگری را توصیه نکنید

هرگز از کودک تان نخواهید که مقابله به مثل کند.هرگز به او نگویید : ” دفعه‌ی بعد اگر تو را زد تو هم او را بزن ” . با توصیه به مقابله‌ به‌ مثل هم به کودکمان یاد می‌دهیم به جای جراتمند بودن پرخاشگر باشد.

** منابع :

– ابوالمعالی الحسینی ، خدیجه و موسی زاده ، زهره .(۱۳۹۱) پرخاشگری(ماهیت، علل و پیشگیری) ، تهران :  

انتشارات ارجمند

– الویوس ،د (۱۳۸۹) شناخت دنیای کودکان . قلدری در مدرسه .ترجمه نادرباقری ، مشهد : شرکت به نشر ( آستان قدس رضوی )

–  بیرامی ، منصور ؛ علائی ، پروانه و حسنوند ، باقر (۱۳۹۸) . روان شناسی قلدری ، تهران : انتشارات آوای نور

– پور سید ، سید رضا ؛ علیزاده ، حمید ؛ کاظمی ، فرنگیس ؛ برجعلی ، احمد و فرخی ، نور علی (۱۳۹۵) تاثیر آموزش علاقه اجتماعی بر سبک زندگی نوجوانان قلدر قربانی ، پژوهش نامه روان شناسی مثبت ، سال دوم ، شماره سوم ، پیاپی۷

– پردیو ، لورا ( ۱۳۹۶) قلدری .ترجمه باقرحسنوند و حانیه خیرخواه ، تهران : آوای نور

– رحمانی ، شمس الله ( ۱۳۹۳) . رابطه فرهنگ مدرسه ، ادراکات محیط خانوادگی و ویژگی های شخصیتی با رفتار قلدری دانش آموزان مقطع متوسطه دوره اول شهر کامیاران در سال تحصیلی ۹۳-۹۲ ، مجله روان شناسی ، سال اول ، شماره ۴

– ninisite.com

– Law, D.M.; Shapka,J.D.; Hymel.Sh.(2012) .The changing face of bullying : An empirical comparison between traditional and internet bullying and victimization . computers in Human Behavior ,28. 226-232.