نلی محجوب – فعال حوزه ادبیات کودک و نوجوان

یلدا، شب آغاز فصل زمستان؛ به همراه نوید و امید گذر از سختی‌ها با نور و شادی، باهم بودن است. نقش و تأثیر این تغییر طبیعی در حیات اقتصادی و اجتماعی مردم سبب رفتارها و آیین‌های گوناگونی در گذشته بوده است که هر قوم و منطقه با سنت‌ها و مراسم خاص بومی و منطقه‌ای به استقبال «شب یلدا» یا «شب چله» می‌رفتند که تا امروز این مراسم پاس داشته شده است.

آنطور که در کتاب «شب یلدا» نوشته علی بلوکباشی آمده: یلدا پیام‌آور بشارت‌هایی برای ایرانیان کشاورز بوده است: نخست، بشارت به زایش دوباره خورشید در این شب و بلند شدن روزها از پس آن و بالندگی و دیرمانی بیشتر خورشید در جولانگاه هر روزه خود در پهنه آسمان زمستان؛ دوم بشارت به تولد میترا، ایزد- خورشید نجات‌بخش در این شب؛ و سرانجام بشارت به دمیدن صبح «خرم روز» در ماه سوم به دی.
اسطوره‌ها و روایات آیینی مربوط به شب یلدا در میان مردم نیز روشنگر شمار بسیاری از حقایق و وقایع سرپوشیده و ناشناخته تاریخی – دینی در فرهنگ ایران است.
رمزگشایی این روایت‌های اساطیری – آیینی آشکار کننده پاره‌ای رازهای نهفته در دل تاریخ جهان است. یکی از مهم‌ترین این رازها درآمیختگی و همانندگی میلاد و ظهور ایزد مهر و ظهور یلدا و عید کریسمس با یکدیگر و تقارن آن‌ با باززایی خورشید، نماد ایزد مهر است. از اسطوره‌های یلدا می‌توان به دلباختگی ماه و خورشید، زورآزمایی مهر با خورشید، دیو شب یلدا و خورشید و… اشاره کرد.
اما در روزگاران کهن شب چله را یک جشن دهقانی می‌پنداشتند و به سبب گردش سال و وضعیت طبیعت و اقلیم و تجربه مردم از طبیعت نامگذاری‌های خاص انجام می‌شده است. در نتیجه مراسم آیینی و جشن‌های برآمده از این نوع فرهنگ‌ها معمولاً با انقلاب‌ها و اعتدال‌های طبیعی در فصل‌ها سازگاری داشته است.
یلدا نیز برای دامداران و کشاورزان بسیار اهمیت داشته و در این روز شروع زمستان را گرامی می‌داشتند. در بالا اشاره شد که شب یلدا آیین‌ها و سرگرمی‌های خود را دارد و در هر منطقه با توجه به اقلیم و باورهای قومی نوع برنامه‌ها متفاوت است. و با توجه به قدمت فرهنگ و گستردگی سرزمین ایران و تنوع اقوام، تنوع این مراسم در هر منطقه کاملاً نمود دارد. اما آنچه در تمام مناطق مشترک است شب نشینی، سفره یلدا و بازی است. وجود سه میوه مقدس انار، سیب و هندوانه بر سر سفره بسیاری از ایرانیان که هر یک نمادی است و داستانی دارد نیز معمولاً بر سفره یلدا قرار داده می‌شود.
شام شب یلدا، شعر و قصه‌خوانی، بازی‌ها و تفأل از دیگر سرگرمی‌های مردم در شب یلدا بوده است. اما امسال بسیاری از ما به اجبار باید یلدا را در خانه و به دور از جمع‌های همیشگی سپری کنیم. قطعاً سفره‌ها هم با این وضعیت کوچکتر خواهد بود و شاید خالی‌تر.
اما جشن یلدا را می‌توان با حداقل‌ها هم حفظ کرد. برخی از نهادها و انجمن‌ها پیشنهادهایی ارائه کرده‌اند تا ضمن پاسداشت این آیین و ضمن حفظ سلامت خود و دیگران، شادی و سرور را به خانه‌ها و محله‌هایمان بازگردانیم.
مؤسسه پژوهشی کودکان دنیا پیشنهاد داده که یلدا را به فضای باز ببریم. درخت‌ها را به انارها بیاراییم. بسته‌های هدیه به خانواده و دوستان، همسایگان و کادر بهداشتی و درمانی بدهیم. به بچه‌ها امکان ساخت کاردستی و تزئین سفره و هدایا را بدهیم. از بچه‌های بزرگتر و سایر اعضای خانواده بخواهیم درباره مراسم محلی اقوام تحقیق کنند و در صورت امکان آن بازی را اجرا یا غذاها را تهیه کنیم. از بزرگتر‌های خانواده بخواهیم از خاطرات گذشته تعریف کنند و داستان‌هایی را نقل کنند. و البته همه اینها را به صورت مجازی و در گروه‌های دوستان و خانواده انجام دهیم. می‌توانیم در فضای آپارتمان یا کار روی تابلوی اعلانات مطالبی در‌خصوص یلدا و تاریخچه‌اش، مراسم منطقه‌ای و قومی قرار دهیم. انارهای کاغذی و پارچه‌ای درست کنیم و سعی کنیم با حفظ پروتکل‌ها یلدا را گرامی بداریم.
و آنطور که پروین اعتصامی گفته: دور است کاروان سحر زین‌جا/ شمعی بیار این شب یلدا را…
و ما می‌دانیم، از این یلدا هم گذر می‌کنیم. با همه تفاوت‌هایش، با گرامیداشت آیین‌های کهن و نگه داشتن نور امید در دل.‌