* آرش شایسته نیا- دکتری مدیریت رسانه

بسیاری از پدیده هایی که انسان و زندگی او را تحت تاثیر مثبت یا منفی قرار می دهند ، همزاد بشر هستند و هنگامی که زندگی او از حالت فردی به جمعی تغییر وضعیت می یابد ، پیچیده و پیچیده تر می شوند و آثار و تبعات پردامنه ای پیدا می کنند . بر همین اساس ؛ محیط اجتماعی ما به دلیل تحولات ناشی از نوگرایی ( افزایش جمعیت ، شهر نشینی ، وابستگی فزاینده به فناوری و تحولات سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی ) به جهانی بحران زا تبدیل شده است .

به لحاظ مفهومی ، « بحران » خود یک مفهوم بحران زا و بحران زی است . اگر چه جوامع بشری ، روایتی مستمر و پیوسته از ” بازی بحران ها ” است ، تاکنون گفتمان و ادبیات واحد و شفافی پیرامون آن شکل نگرفته است . با این حال ارائه تعریفی مشخص و قابل اجماع از مفهوم « بحران » غیر ممکن می نماید ( بشیر ، ۱۳۸۷ : ۱۱) .

در فرهنگ علوم اجتماعی در تعریف بحران آمده است : بحران از ریشه یونانی ، به معنای جور کردن ، قضاوت ، لحظه حساس و مشاجره گرفته شده است . بحران به معنای تغییر ناگهانی است که در جریان یک بیماری پدید می آید و صفت ویژه آن به طور معمول بروز حادثه و وخامت است و در معنای مجازی ، شرایط و اوضاع یا دورانی خطرناک و فاقد اطمیان را می رساند . بحران ، حالت و فرایندی است که طی آن ، تعادل ناپدید می شود و از انتقالی تقریبا اجتناب ناپذیر به سوی شرایط و اوضاعی دیگر خبر می دهد . هرگاه پدیده ها به طور منظم ، معمولی و آن گونه که از قبل پیش بینی می شود ، جریان نیابند ؛ حالتی نابسامان پدید آید یا نظمی مختل شود یا حالتی غیر طبیعی رخ نماید ، سخن از بحران به میان می آید .( بیرو ، ۱۳۷۰: ۷۳) .

دایره المعارف اینترنتی Conk هم بحران را این گونه تعریف می کند : ” تغییر ناگهانی یا یک لحظه مهم در سلسله ای از رویدادها و عملیات ” ( خجسته و احمدی ، ۱۳۸۷: ۴۸) .

واژه بحران را نخستین بار « جرالد کاپلان » به به عنوان اصطلاحی ویژه در روان پزشکی برای توصیف حالت های روانی افراد پس از وقوع آتش سوزی در یک باشگاه شبانه در بوستون به کار برد .

کاپلان بحران را چنین تعریف می کند : ” افراد وقتی در برابر اهداف مهم با مانع یا محظوری رو به رو شوند که نتوانند از روش های معمول حل مساله استفاده کنند در موقعیت بحران قرار می گیرند “( Caplan, 1961: 293  ) .

به نظر اریکسون روان شناس آلمانی : ” بحران تغییر جهت و چرخه دوره ای است که در آن آسیب پذیری افزایش یابد ؛ به عبارت دیگر ، رشد ظرفیت منفی در مدیریت تغییر در شرایط عادی ، بحران نام دارد ” ( Erikson , 1968  ) .

مینزبرگ و همکارانش معتقدند که بحران در اثر وقوع فوری ، ناگهانی و غیر منتظره حوادث و یا اتفاق به وجود می آید که توجه فوری و فوتی به آن برای اخذ تصمیمی فوری ضروری است . در تعریف دیگر ، بحران چنین بیان شده است ؛ هرگاه در مسیر تحقق اهداف از پیش طراحی شده ، حالت پیش بینی نشده ای رخ دهد که انتظارات و مطلوب های دیگر ما را متاثر سازد یک بحران روی نموده است ( موسی خانی ، ۱۳۶۹ : ۷۳) .

تعاریف گوناگونی که در زمینه بحران سازمانی ، اجتماعی و بین المللی ارائه شده است ، در یک جمع بندی در برگیرنده مفاهیم زیر است :

– میزان نامعمول و با شدتی از رویدادهای به هم ریخته .

– تغییر موقعیت جریان سیاسی در فعالیت های بین المللی .

– در هم ریختگی میان کنشی بین دو یا چند رقیب .

– پدیده ای غیر قابل پیش بینی که با نتایج منفی همراه است .

– رویدادی  غیر معمول و دور از انتظار که موجب عدم اطمیان و تهدیدی برای اهداف سازمان است .

– تغییر تند و ناگهانی در یک یا چند یک از متغیرهای اساسی سیستم ( وردی نژاد و بهرامی رشتیانی ، ۱۳۸۹ : ۳۵) .

به نظر می رسد شرایط و اوصاف اوضاع بحران ، با توجه به نوع و محیط پیدایش هریک ، متنوع و گوناگون است و از این جهت ، تفاوت هایی در مدیریت بحران در محیط های مختلف وجود دارد اما در عین حال ، نقاط مشترک یا ویژگی های عام بحران را می توان در عناصر زیر خلاصه کرد:

۱- وجود تهدید علیه ارزش های اساسی یک واحد .

۲- آگاهی از زمان محدود برای پاسخ به تهدید .

۳- احتمال زیاد بروز وقایع یا رفتارهای سخت مانند : جنگ (برچر و ویکلنفلد ، ۱۳۸۲ : ۳۵) .

*ریخت شناسی بحران

از منظر ریخت شناسی و به اعتبار گونه شناسی می توان گونه های مختلف را شناسایی کرد : بحران اقتصادی ، فرهنگی ، سیاسی ، امنیتی ، نظامی ، دینی ، قومی و قبیله ای ، بهداشتی و…

با توجه به « شدت تهدید » ، « تداوم زمانی » و « درجه آگاهی » نیز برخی ، بحران ها را به بحران های « شدید » ، « نوظهور » ، « بدعتی » ، « کند » ، « موردی » ، « انعکاسی » ، « برنامه ای » ،« عادی » و « اداری » تقسیم می کنند .

از منظر و نگاهی دیگر ، بحران ها را از نظر گستردگی ( فراگیری ) می توان شامل بحران های محلی ، ملی و فرا ملی دانست . به اعتبار موارد دیگر نظیر علل و عوامل ، دامنه و سطح ، اهداف مورد هجمه و.. نیز می توان به گونه شناسی دیگری از بحران ها پرداخت ( تاجیک ، ۱۳۸۳) .

*مراحل بحران

 بحران از حیث مرحله ، تقسیم بندی های گوناگونی دارد . برپایه « زمان وقوع » برای بحران سه مرحله تعیین شده است :

الف) پیش از بحران : شرایطی است که به بحران منجر می شود .

ب) بحران : وقوع حادثه ( زمان حال بحران ) .

ج) پس از بحران : زمان بازیابی و پایان بحران .

قبل از بحران ، زمانی است که هنوز هیچ رویدادی رخ نداده است اما مدیران آگاه همواره در این مرحله با حفظ آمادگی های لازم به عملیات جمع آوری اطلاعات و پیش بینی های لازم مبادرت می نمایند . مرحله حین بحران ، هنگامه بروز و ظهور بحران است که در واقع برنامه مدیریتی جامع و کاملی به منظور حل بحران صورت می پذیرد . مرحله پس از بحران به واقع خاتمه شرایط غیر عادی است که به ارزیابی پیامدها و اصلاح برنامه ها مبادرت می گردد ( وردی نژاد و بهرامی رشتیانی ، ۱۳۸۹ : ۴۴)

*بازنمایی کرونا

آن چه که به تازگی موجب ترس و بیماری بسیاری از هموطن های ما شده است، ویروس جدیدی است که اولین بار در شهر ووهان چین شناسایی شد. این ویروس جدیدترین آنها از خانواده ویروس های کرونا است. این ویروس به نام COVID-19 نامگذاری شده است. نسخه های قدیمی تر این ویروس مانند سارس SARS هم در چین و کشورهای دیگر از جمله ایران تا حدودی همه گیر شد.

تفاوت عمده ویروس ها با هم در مولکول های RNA و همچنین در ترکیب پوشش خارجی ویروس است. ویروس COVID-19 از پوششی از جنس پروتئین برخوردار است که RNA آن را از عوامل محیطی محافظت می کند. این ویروس پس از ورود به دستگاه تنفسی و بخصوص ورود به ریه ها به داخل سلول های ریه وارد شده و در آنجا تکثیر می شود و موجب تخریب این سلولها می شود. یک ویروس در خارج سلول موجود زنده نیست . در خارج سلول، ویروس در صورتی که ساختار خود را حفظ کرده باشد می تواند بیماری زا باشد. در صورتی که ساختار ویروس آسیب ببیند دیگر نمی تواند بیماری زا باشد.

ویروس COVID-19، ویروسی بزرگ و سنگین است در نتیجه نمی تواند در هوا معلق بماند. این ویروس در بیرون بدن مدت طولانی نمی تواند بیماری زا بماند. این مدت بستگی به نوع محیط دارد. در صورتی که محیط نسبتا مناسب باشد این ویروس می تواند تا بیش از ۸ روز در خارج بدن فعال بماند.

* رسانه و بحران

برطرف کردن شرایط غیرعادی که از آن با عنوان مدیریت بحران یاد می شود ، از طریق ابزارهای مختلفی صورت می گیرد که « رسانه » یکی از آن ها است .

رسانه ها حضور خود را در تمامی عرصه های جامعه اعم از سیاست ، فرهنگ ، اقتصاد و… به منصه ظهور رسانده اند و نقش مهمی در حیات جوامع ایفا می کنند .

بنابراین ، در دنیای کنونی ، رسانه ها هم می توانند منبع و منشاء بسیاری از بحران ها باشند . حتی می تواند از « نیست » ، « هست » بسازند و بر قامت بحرانی که تولد نیافته است جامعه هستی بپوشانند ( و بالعکس ) . به بیان دیگر ، رسانه ها هم می توانند مشروعیت ، مشارکت ، مقبولیت ، اعتماد و ثبات ساز باشند و هم می توانند جامعه را در متن و بطن بحران های مشروعیت ، مشارکت و…قرار دهند ( سام بند و قره باغ ، ۱۳۹۰ : ۲۴۳-۲۴۲ ) .

در مروری کوتاه بر ادبیات موجود روزنامه نگاری بحران می توان نتیجه گرفت که گرچه این نوع روزنامه نگاری در جهان ، سابقه ای نسبتا طولانی دارد ولی هم چنان که « روزنامه نگاری تحقیقی » به عنوان یک مکتب پیشرو و تاثیر گذار روزنامه نگاری پس از واقعه واتر گیت در نیمه اول دهه ۱۹۷۰میلادی ، جای خود را در مبانی نظری و عملی روزنامه نگاری باز کرد و برجستگی ویژه ای یافت ، روزنامه نگاری بحران نیز پس از حمله به برج های دو قلوی مرکز تجارت جهانی در نیویورک ، اهمیت و جایگاه ویژه ای یافت و بیش از پیش مورد توجه مدارس روزنامه نگاری و رسانه ها قرار گرفت ( فرقانی ، ۱۳۸۷ : ۵۰) .

روزنامه نگاران به هنگام بحران ( های ملی ) ، نقش ویژه ای بر عهده دارند که  باید ایفا کنند . تردیدی نیست که آنان با اخبار و گزارش های خود و با به اشتراک گذاشتن اطلاعات ، پیوندی میان شهروندان برقرار می کنند . در این میان نکته مهم این است که آنان حاملان اصلی ارزش ها و رویاهای مشترکی هستند که می تواند پیوند جامعه را حفظ کند و به کشور توان تاب آوردن و ادامه حیات بدهد ( Crisis Journalism , 2001:10) .

در گذشته استفاده از وسایل ارتباط جمعی بیش تر به منظور گذراندن اوقات فراغت مردم جامعه بود اما امروزه بهره گیری از آن ها نه تنها یک نیاز بلکه ضرورت است .

امروزه عملکرد رسانه ها در مدیریت بحران با توجه به خصلت های میان رشته ای آن ، از زوایای گوناگون و از دیدگاه های مختلف نظری قابل تبیین است و هر ناظر به فراخور چارچوب نظری ، جهان بینی ، ارزش ها ، گفتمان ها و تلقی و تصور متفاوتی که از واقعیت جامعه دارد ، به این مسائل پاسخ می دهد ( سید آقایی ، ۱۳۸۷ : ۱۲) .

دکتر حسن خجسته در مقاله ” بحران بلایای طبیعی و نقش ویژه رادیو در کنترل آن ” ( ۱۳۸۴) می نویسد :مطالعات صورت گرفته در زمینه نقش رسانه ها به ویژه رادیو به لحاظ گستردگی پیام رسانی آن در سطح جامعه ، در هنگام بحران ، نشان دهنده این است که در هر سه مرحله ( پیش از بحران ، بحران و پس از بحران ) یاد شده از منظر کارکرد رسانه ها دارای ویژگی های خاصی است که می تواند بر مدیریت بحران تاثیر گذار باشد .

شناخت فرایندهای عملیاتی در یک رسانه و چگونگی مراحل مختلف جمع آوری ، پردازش و انتشار اطلاعات ، بستری برای شناخت توانایی های یک رسانه در کمک به حل بحران محسوب می شود که از اصلی ترین و درعین حال از  بدیهی ترین وظایف مدیران رسانه ها است .

*مدیریت رسانه در بحران

مدیریت در سازمان رسانه خبری از نظر تولید به موقع اطلاعات خبر صحیح ، جدید ، دقیق و جامع در شرایط وقوع بلایای طبیعی ، بسیار دشوار است . به دلیل آن که بحران به عنوان یک وضعیت خطر آفرین و ناامن کننده روند جاری حیات جامعه و سازمان رسانه خبری را مختل می کند و اتخاذ برنامه ریزی و تصمیم گیری مدیران را بغرنج می نماید لذا سازمان ها و از جمله سازمان های خبری از آن جهت مدیریت می شوند تا در مسیر مطلوب و تحقق اهداف خود به حیات خود ادامه دهند .

مدیریت اثر بخش خبر در سازمان رسانه ، بیان کننده مجموعه روش هایی در برنامه ریزی تصمیم گیری است که به مهار بحران و مشارکت همگانی در کاهش آسیب های ناشی از آن کمک می شود .

رسانه ها به عنوان ابزار نوین بشری از طریق اطلاع رسانی ، آموزش و توسعه ارتباطات در سه مرحله پیشگیری ، هدایت و مقابله و حذف بحران مورد استفاده قرار می گیرند ( سلطانی فر و مرتضوی۱۳۹۰: ۱۹۳) .

در مرحله پیش از وقوع بحران همه رسانه ها می توانند به ایفای نقش بپردازند و در محیط جامعه ، آمادگی لازم برای مواجهه و مقابله با بلایا و حوادث طبیعی و بحران های ناشی از آن ایجاد کنند .

در این مرحله ، تمامی رسانه ها باید اطلاعات کافی درباره بلایارا به مخاطبان خود ارائه دهند و توانایی و دانایی آنان را برای مواجهه با لحظه بروز حادثه را بالا ببرند .از این رو کارشناسان از مرحله پیش از وقوع بحران به عنوان مرحله « آموزش » نام می برند .

برخی از بحران ها و بلایای طبیعی قابل پیش بینی و برخی غیر قابل پیش بینی اند . از این رو در هنگام وقوع فاجعه های طبیعی ، نقش رسانه ها  به دو گونه متفاوت قابل تقسیم بندی است .

در بلایای طبیعی قابل پیش بینی مانند طوفان و سیل قدم اول ، اعلام وضعیت اضطراری ، آماده کردن مردم و مسوولان است . در بلایای طبیعی غیر قابل پیش بینی هم رسانه ها دو نقش مهم ایفا می کنند : نخست ، بسیج امکانات در حد نیاز ، ترغیب و تهییج مردم و مسوولان برای امداد خستگی ناپذیر به بازماندگان و دوم ؛ ترمیم و تسکین آلام مصیبت دیدگان و کمک به حفظ سلامتی بازماندگان ( بیرودیان ، ۱۳۸۵ : ۸۴)  .

پس از بحران ؛ کارکرد اصلی رسانه ها « اطلاع رسانی » است . مردم باید هر لحظه از اثرات مخرب بحران آگاهی یابند و از طرف دیگر ، ضعف ها و نقاط قوت مسوولین را ملاحظه ، بررسی و نقد نمایند

خجسته ( ۱۳۸۴) می نویسد :

در مرحله « پس از وقوع بحران »  رسانه ها دارای نقش های مختلفی هستند :

۱- اطلاع رسانی صادقانه و شفاف برای تقویت همبستگی مردم و مسوولان با آسیب دیدگان .

۲- بررسی نحوه کمک رسانی و امداد سازمان های مسوول .

۳- اطلاع رسانی و آموزش به منظور کاهش آلام بازماندگان و تلاش در جهت بازگرداندن آنان به زندگی نسبتا عادی .

اگر مدیران رسانه ها بتوانند با اتخاذ استراتژی های علمی و عملی در خبر رسانی مطلوب ( با دقت ، سرعت ، جامعیت و صحت ) و ارائه آموزش های صحیح اقدام نمایند ؛ به سه کارکرد اصلی از کارکردهای رسانه یعنی اطلاع رسانی ، آموزش و ایجاد همبستگی دست خواهند یافت .

دکتر محمد فرقانی در مقاله ” روزنامه نگاری بحران ؛ دو تصویر ملی ” ( ۱۳۸۷ ) خود زیر عنوان « توصیه هایی به روزنامه نگاران » می نویسد : برای برنامه ریزی جهت پوشش دادن حوادث غیر مترقبه نباید منتظر ماند تا این حوادث رخ دهند . این کار را باید از هم اکنون آغاز کرد . وظیفه همه اعضای تحریریه باید مشخص باشد … بگذارید مردم به روشنی دریابند که شما دنبال بهره برداری از مصیبت آنان نیستید بلکه در درد و رنج آنان شریکید .

* منابع:

– آقایی ؛ سید داود ( ۱۳۸۷) . نقد و بررسی نظریه های مطرح درباره نقش رسانه ها در مدیریت بحران ، فصلنامه علمی – پژوهشی پژوهش های ارتباطی ، سال پانزدهم ، ش ۵۶٫

– بشیر ؛ حسن ( ۱۳۸۷) . رسانه ها و معنا شناسی بحران ، فصلنامه علمی – پژوهشی پژوهش های ارتباطی ، سال پانزدهم ، ش ۵۵ .

– برچر؛ مایکل ، ویکلنفلد ؛ جاناتان ( ۱۳۸۲) . بحران ، تعارض و بی ثباتی . ترجمه علی صبحدل ، تهران : پژوهشکده مطالعات راهبردی .

– بیرو ، آلن (۱۳۷۰) . فرهنگ علوم اجتماعی . ترجمه باقرساروخانی ، تهران : کیهان .

– بیرودیان ؛ نادر ( ۱۳۸۵) . مدیریت بحران ، مشهد : جهاد دانشگاهی .

– تاجیک ؛ محمد رضا (۱۳۸۳) . مدیریت بحران رسانه (مصاحبه) ، سایت : Itiran.com ، ۲۵آبان ماه

– خجسته ؛ حسن و احمدی ؛ ظهیر ( ۱۳۸۷) . اصول اخلاق حرفه ای خبرنگاران و رسانه های ارتباط جمعی در مدیریت بحران زلزله ، فصلنامه علمی – پژوهشی پژوهش های ارتباطی ، سال پانزدهم ،ش ۵۶ .

– خجسته ، حسن ( ۱۳۸۴) . بحران بلایای طبیعی و نقش ویژه رادیو در کنترل آن ، فصلنامه پژوهش و سنجش ، سال ۲ (۴۲و۴۳) تابستان و پاییز .

– سام بند ؛ میثم و قره باغ ؛ سید محمد ( ۱۳۹۰) . مدیریت رسانه کلیدی ترین ابزار برای مدیریت بحران ،مجموعه مقالات رسانه و مدیریت بحران ، تهران : پژوهشکده تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام .

– فرقانی ؛ محمد مهدی ( ۱۳۸۷) . روزنامه نگاری بحران ؛دو تصویر ملی ، رسانه ؛ فصلنامه علمی – ترویجی وسایل ارتباط جمعی ، سال نوزدهم ، ش ۲

– موسی خانی ، مرتضی ( ۱۳۶۹) . مدیریت بحران ، نشریه دانشکده علوم اداری و مدیریت بازرگانی ، ش ۱۱٫

– Caplan , J.(1961) , Prevention of Mental Disorder in Children , New York : Basic Books.

– Crisis Journalism : A Handbook For Media Response , The American Press Institute, 11690 Sunrise Valley Drive ,Reston ,VA ۲۰۱۹۱, October 2001.

Erikson , E. (1968(. Identity:Youth andCrisis, Norton.