*دکتر رویا درویش پیشه ، مشاورخانواده

در جامعه هر فردی در هر سنی و با هر شرایطی به بازی نیاز دارد . در کودکی به این نیاز توجه زیادی می شود ولی وقتی فرد به سن بزرگسالی و میان سالی رسد ، دیگر شرایط بازی برای او مهیا نیست این در حالی است که روان شناسان معتقدند بزرگسالان در شرایط بیش تر به بازی نیاز دارند ( سعیدی رضوانی و همکاران ، ۱۳۹۵ : ۳۴) .

بازی از آغاز حیات آدمی با او همراه بوده است زیرا بازی جزئی از حیات اوست .بنابراین بازی با پیشینه به وجود آمدن آدمی یکی است .طبعا همچنان که سابقه زندگی انسان به دو بخش پیش از تاریخ و دوره تاریخی تقسیم می شود ، بازی هم سابقه اش به پیش از تاریخ می رسد چون آدمی در طول حیات خود با دگرگونی های همراه بوده است ؛در نتیجه بازی هم که ساخته و پرداخته آدمی است ،دگرگون شده و حتی پاره ای از انواع آن به مرور زمان از میان رفته است و پاره ای دیگر کمال یافته و قسمتی هم در تحول ایام به وجود آمده است ( مهجور ،۱۳۸۷ : ۱۳) . اما بازی چیست ؟

هرگونه فعالیت ذهنی و جسمی دارای هدف که در اوقات فراغت یا اشتغال برای کسب لذت ، تمدد اعصاب ، تداوم بخشی به جسم یا ذهن و برآوردن نیازهای آنی یا دراز مدت چه به صورت انفرادی یا گروهی انجام گیرد ، بازی نامیده می شود ( همان : ۲۵). در واقع بازی ها فعالیت های خودجوشی هستند که به منظور کسب پاداش و لذت انجام می شوند. این پاداش ها می توانند رفتاری ، اجتماعی یا روانی باشند.

بازی از نوزادی شروع می شود اما در تمامی دوران کودکی ادامه پیدا می کند. کودکان در حین بازی، مهارت های مهمی را می آموزند و در طول زندگی خود به کار می گیرند.  استفاده از بازی های خاص در به هیجان آوردن کودک و تخلیه ان و هم چنین تقویت توجه و تمرکز کودک و هماهنگی چشم و دست او مفید می باشد. بازی موثرترین و پر معناترین راه یادگیری کودکان و مهم ترین فعالیت کودک می باشد. بازی به عنوان پایه و اساس نخستین روابط اجتماعی می باشد. اما نکته حائز اهمیت در خصوص بازی ها این است که پر اهمیت ترین فعالیت کودک محسوب می شوند و موثرترین راه برای یادگیری و پایه ریزی روابط اجتماعی بعدی کودک هستند. بنابراین بسیار اهمیت دارد که وقت و فضای کافی را در اختیار کودکان مان قرار دهیم تا بتوانند  مراحل اصلی بازی را که برای رشد او  مهم به شمار م روند ، پشت سر بگذارد. در تمامی مراحل بازی، کاوش، خلاقیت و سرگرمی حرف اول را می زند ( مطلق زاده ، ۱۳۷۸ : ۵۵) .

چهار دوره بازی 

در کتاب ” روان شناسی بازی ” برای کودکان چهاردوره یا مرحله نام برده شده است : 

*مرحله کاوشی : که تا حدود ۳ ماهگی است و بازی کودکان عمدتا عبارت است از: نگاه کردن به اشخاص و اشیاء و احیانا کوشش برای گرفتن اشیایی که جلو چشمشان می‌گیرند. بعد از آن کودک سعی می‌کند همه چیز را بگیرد، زیرا می‌تواند حرکات اعضای بزرگ بدنش را تا حدی کنترل کند .

*مرحله اسباب‌بازی : از یک سالگی آغاز و بین ۵ و ۶ سالگی به اوج خود می‌رسد. در این دوره ، کودک با اسباب‌بازی‌ها ، بازی و آنها را جاندار می‌پندارد و با آنها صحبت می‌کند و آنها را تنبیه یا تشویق می‌کند .

*مرحله بازی حرکتی و نمایشی : معمولا پس از ورود به مدرسه ، بازی‌های کودک ، عمدتا حرکتی و نمایشی است، جز هنگام تنهایی که ممکن است به اسباب‌بازی‌های خود پناه ببرند. در این مرحله کودک به بازی‌های ورزشی و جمعی می‌پردازد .

*مرحله بازی رویایی : که حدود بلوغ شروع می‌شود و کودک دیگر به فعالیت‌های بازی علاقه نشان نمی‌دهد و بیشتر اوقاتش را در بازی‌های رویایی صرف می‌کند . 

دسته بندی بازی ها؟

دسته بندی انواع بازی ها کار آسانی نیست زیرا اشکال مختلف بازی ها همواره می توانند با یکدیگر ادغام شوند. با این وجود می توان بازی ها را در چند طبقه کلی قرار داد:

*بازی جسمی : به انواع بازی ها که باعث تحرک کودک شود مثل بپر بپر و گرگم به هوا و…

*بازی تقلیدی : به انواع بازی ها که باعث تقلید نقش هایی که کودک باور کرده میباشد، مثل نفش مادر و خاله و بابا و مامان بزرگ و … مثل بازی خاله بازی و..

*بازی نمایشی: در تقلید از بزرگتر ها از لباس و وسایل مخصوص آنها نیز استفاده می کند. مثلا این که دختر بچه ها از چادر مادر برای بازی خاله بازی و یا استفاده از کفش های پاشنه بلند مادر. 

*بازی نمادی: نیاز و ارزو های خود را با استفاده از وسایل نمادین و از طریق بازی بیان می کند مثل اینکه کودک از چوب به عنوان اسب استفاده  می کند.

بازی آموزشی : به انواع بازی ها که با هدف آموزش انجام می شود مثل بازی های ذهنی و پازل ها و …

برخی دیگر از روان شناسان نیز دسته بندی دیگری را انجام داده اند :

* بازی حرکتی – بدنی

وقتی کودکان می دوند، می پرند و بازی هایی مانند تعقیب و گریز، قایم باشک و غیره انجام می دهند، در حقیقت درگیر بازی های حرکتی – بدنی هستند. بازی های بدنی نوعی ورزش محسوب شده و فرصتی را برای کودکان فراهم می کنند تا قدرت عضلانی و هماهنگی بدنی خود را افزایش دهند. علاوه بر این در حین این گونه بازی ها، کودکان نوبت گیری را یاد می گیرند و پذیرش برد و باخت در آن ها شکل می گیرد.

* بازی سازنده

در این نوع بازی ها، کودکان شروع به ساختن وسایل با لگو ها یا بلوک ها می کنند. کودکان در بازی های سازنده دستکاری و کنترل بر محیط را می آموزند، الگو ها را کشف می کنند و مهارت حل مسئله پیدا می کنند. این نوع دستکاری محیط و سازنده بودن، به آن ها حس اعتماد به نفس بیشتری می دهد.

* بازی نمادین

بازی های نمادین آن دسته از بازی هایی هستند که در آن ها کودک یک شی را نماد شی دیگری قرار می دهد. به عنوان مثال از یک تکه چوب به عنوان اسب استفاده می کند. این بازی ها از آنجایی که هیچ قاعده و قانونی ندارند می توانند به تقویت یادگیری و خلاقیت کودک کمک کنند.

* فواید بازی کردن برای کودکان

به گفته سیده سازیا زمان، « بازی کردن هسته اصلی رشد کودک است». کودکان دنیای خود را از طریق بازی تجربه می‌کنند و یاد می‌گیرند؛ آنان محیط پیرامون خود را کشف می‌کنند و دامنه کلمه ها و واژگان خود را در زمان بازی می‌سازند.  بازی کردن برای کودکان در سراسر دنیا امری طبیعی است. بازی در واقع ابزار مهمی برای رشد شناختی، جسمانی، اجتماعی و عاطفی کودکان و هم چنین تخیل و خلاقیت آنان است .» (www.unicef.org)

تحقیقات نشان داده است که بازی برای بچه ها فواید بیشماری دارد اما در یک جمع بندی می توان به این موارد اشاره کرد:

۱- تحریک اولیه‌ی رشد مغز

بازی می‌تواند از جهات مختلف به تقویت رشد مغزی در کودک کمک کند. دانشمندان علوم اعصاب کشف کرده‌اند که قرار گرفتن در شرایط ایده الی برای بازی از جهت محیط و لوازم و بازی کردن در محیطی با این شرایط می‌تواند باعث تغییرات شیمیایی و فیزیولوژیک در مغز شود.

۲- تقویت هوش

یکی دیگر از فوایدی که برای بازی کردن مشخص شده است این است که بازی در دوران کودکی با داشتن هوش بیشتر در سنین بالاتر ارتباط دارد. بعضی از روان‌شناسان این نظریه را تأیید کردند که بازی می‌تواند رشد شناختی، زبانی و اجتماعی کودک را تقویت کند (سلیمانی ، ۱۳۹۷: ۳۵).

۳- شکل‌گیری تفکر خلاقانه

شاید آشکارترین فایده بازی این است که باعث افزایش خلاقیت در کودکان می‌شود. خیال‌پردازی با خلاقیت بیشتر همراه است و برخی مطالعات نشان داده‌اند نوجوان‌هایی که خلاقیت بیشتری دارند، در دوران کودکی به داشتن دوستان خیالی تمایل داشته‌اند.

۴- بهبود مهارت‌های کلامی و ارتباطی

یکی دیگر از نتایج قابل مشاهده‌ پژوهش‌‌ها ، ارتباط بین بازی‌های دوران کودکی و مهارت‌های ارتباطی در سنین بالاتر است. در پژوهشی پژوهشگران دریافتند که بازی با اسباب‌بازی‌ها چه تأثیراتی روی کودک می‌گذارد. در این پژوهش مشخص شده است که اگر مادر یک اسباب‌بازی را نام‌گذاری کند و در بازی کودک با آن اسباب‌بازی مشارکت کند، بعد از سه ماه فرزند او مهارت‌های کلامی بهتری خواهد داشت ( شایسته نیا و درویش پیشه ،۱۳۹۸:۲۵).

۵- رشد همدلی و شایستگی اجتماعی

بازی کردن برای تقویت رشد اجتماعی کودکان بسیار مهم است. انجام بازی‌های فعال و بدون ساختار با دیگران فرصت بسیار خوبی برای پرورش مهارت‌های اجتماعی است. وقتی در بازی، کودکان نقشی را اجرا می‌کنند یا با هم‌سالان خود مذاکره می‌کنند، مهارت‌های اجتماعی بیشتری را می‌آموزند.  برای کودکان، بازی فرصتی برای یادگیری تعاملات اجتماعی استو در آن کودکان همکاری با دیگران، پیروی کردن از قوانین، خود کنترلی و نحوه‌ی کنار آمدن با دیگران را در بازی‌ها یاد می‌گیرند.

۶- کسب تجربیات مفید در زندگی

بازی کردن به کودکان کمک می‌کند تا مهارت حل مشکلات خود را یاد بگیرند. وقتی کودکان در بازی‌های نمایشی از بزرگترها تقلید می‌کنند، با چالش‌های زندگی بهتر آشنا می‌شوند. آنان در بازی‌ها فرصتی پیدا می‌کنند تا با مشکلات مواجه شوند و آن‌ها را حل کنند. در واقع، بازی‌ها فرصت‌های امنی برای کودکان به وجود می آورند تا آنان بتوانند مهارت‌ها و نقش‌های اجتماعی لازمشان را تمرین کنند.

**منابع :

– سعیدی رضوانی ؛ نوید ، حبیبی ؛ ماندانا ، فتاحی ؛مهکامه و امیر احمدی ؛ اکرم ( ۱۳۹۵). شهر پر بازی ، تهران: موسسه نشر شهر

– مهجور ، سیامک رضا ( ۱۳۸۴). روان شناسی بازی ، شیراز: انتشارات ساسان

– مطلق زاده ، رویا (۱۳۷۸). وسایل بازی کودکان ، تهران : انتشارات سازمان زیباسازی شهر تهران

– بازی آزاد چیست و چرا شما را به انجام آن در خانه تشویق می‌کنیم؟ www.unicef.org/iran

– پیتر هیوز ، فرگاس ( ۱۳۹۶) . روان شناسی بازی : کودکان ، بازی و رشد ، ترجمه : کامران گنجی ، تهران : رشد

– سلیمانی ، روح الله ( ۱۳۹۷) .تقویت هوش کلامی کودکان ، تهران : اندیشه فاضل

– شایسته نیا ؛ آرش و درویش پیشه ؛ کبری (۱۳۹۸) . مهارت های ارتباطی و ارتباطات انسانی ، قزوین: انتشارات رویای آبی